Podczas drugiej wojny światowej Polacy stworzyli podziemne struktury oporu, które były fenomenem na skalę światową. Realizowały one praktycznie wszystkie funkcje państwa dla zmagających się z okrucieństwem okupantów Polaków. Po zakończeniu wojny, patriotyczna część narodu tworząca Polskie Państwo Podziemne, kontynuowała walkę o wolną Polskę aż do lat 60-tych XX w. Ich tragiczny los, zwłaszcza los tzw. Żołnierzy Wyklętych, przesądziła jednak wówczas geopolityka.
Kiedy myślimy o drugiej wojnie światowej, na pierwszy plan wysuwa się myśl, że mało który kraj w Europie, a nawet na świecie, poniósł wówczas tak duże ofiary, jak Polska. Zginęło prawie 6 mln obywateli II Rzeczpospolitej. Mimo rozpoczęcia przygotowań do obrony i wzmacniania potencjału obronnego kraju, Polska nie zdołała przeciwstawić się potędze najeźdźców. 1 września 1939 r. na Polskę uderzyły wojska III Rzeszy, a zaledwie dwa tygodnie później, 17 września, od wschodu zaatakowały nasz kraj wojska Armii Czerwonej. Kiedy obrona kraju była zmuszona skapitulować, struktury państwa przeniosły się do konspiracji.
Polska podziemna działa
Polskie struktury podziemne można określić jako „kopię państwa”, która dysponowała swoistą – w wielu aspektach równorzędną przedwojennym strukturom – administracją państwową, sądownictwem, szkolnictwem oraz siłami zbrojnymi (w tym – wywiad i kontrwywiad). Pion cywilny stanowiła Delegatura Rządu na Kraj. W ramach państwa podziemnego działała też armia, która funkcjonowała pod różnymi nazwami, a w lutym 1942 r. sformowała się w sławną Armię Krajową (AK).
Państwo podziemne wypełniało wiele luk, które powstały w związku z destrukcyjną dla Polski działalnością okupantów. Zakazano działalności partii politycznych, wprowadzono ograniczenia w szkolnictwie, zamknięto wiele instytucji kultury, a ukazująca się prasa znajdowała się pod całkowitą kontrolą obcej propagandy. Stosowano terror mający zastraszyć społeczeństwo. Okupanci prowadzili grabież dóbr kultury polskiej. Polacy musieli jednocześnie stawiać czoła utrudnieniom dotyczącym praktyk religijnych, w których okupanci widzieli element jednoczący naród.
Żołnierze Wyklęci nie składają broni
Kiedy wojna dobiegała końca i stało się jasne, że Polska znalazła się w radzieckiej strefie geopolitycznych wpływów, rozpoczęły się przygotowania do zwalczania najbardziej patriotycznych Polaków. Do tej grupy zaliczono zwłaszcza żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego i osoby zaangażowane w polski ruch oporu. NKWD aresztowało przywódców Polskiego Państwa Podziemnego pod pretekstem m.in. fałszywych oskarżeń o współpracę z Niemcami. Zapadały wyroki więzienia, niektórzy dowódcy zmarli w niewyjaśnionych okolicznościach w sowieckiej niewoli. W Polsce powołano komunistyczny Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, który był całkowicie podporządkowany Związkowi Sowieckiemu. Oznaczało to wycofanie międzynarodowego poparcia dla Rządu RP na uchodźstwie.
W styczniu 1945 r., gdy większość terytorium Polski była już zajęta przez Armię Czerwoną, ostatni Dowódca AK gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”, zdecydował o rozwiązaniu Armii Krajowej. Jednak wielu żołnierzy AK i innych polskich organizacji wojskowych pragnęło kontynuować walkę. Później określono ich jako Żołnierzy Wyklętych lub Niezłomnych. Liczbę członków tych grup konspiracyjnych szacuje się łącznie na 120–180 tysięcy osób. Ostatni członek ruchu oporu – Józef Franczak (ps. „Lalek”) – zginął w obławie w woj. lubelskim aż osiemnaście lat po wojnie (w 1963 r.).
Fenomen na skalę światową
Warto przypomnieć, że – poza Polską – w żadnym okupowanym kraju czy terytorium nie występowała tak głęboko zakonspirowana i aktywnie działająca struktura organizacyjna, jak Polskie Państwo Podziemne. Było to możliwe dzięki ofiarności patriotycznie nastawionych Polaków, oraz przeważnie – narażania przez nich życia swojego oraz ich rodzin i bliskich w warunkach skrajnie wrogich (pod okupacją niemiecką i sowiecką).
Mimo podjęcia dużego wysiłku gospodarczego i rozwoju sektora obronnego w dwudziestoleciu międzywojennym, Polska uległa przed przeważającymi siłami wroga. Przykład ten, a także okrutny los Żołnierzy Wyklętych, pokazuje zagrożenia geopolityczne dla średnich i małych krajów takich jak Polska, które – mimo wielkiej odwagi i bohaterskiej walki o niepodległość – stają się często zakładnikami wielkiej polityki.
Dziś, dzięki m.in. poświęceniu takich pokoleń Polaków, jak budowniczowie Polskiego Państwa Podziemnego, a potem tzw. Żołnierze Wyklęci, nasz kraj nad Wisłą jest bezpieczny. Bohaterom podziemnego ruchu oporu przyszło żyć w jakże trudnym okresie nie tylko Drugiej Wojny Światowej, ale także czasów powojennego terroru komunistycznego. Jednakże ich wysiłek nie poszedł na marne. Pamięć o nich pokazuje prawdziwą wartość i cenę wolności, napędzając do działania kolejne pokolenia Polaków, w kraju i za granicą. Jeszcze Polska nie zginęła!
Tekst powstał przy współpracy ze Stowarzyszeniem im. Kazimierza Wielkiego.
Tomasz Kijewski
Dyrektor wykonawczy, Warsaw Institute
Pełniąc obowiązki dyplomatyczne, przez szereg lat aktywnie działał na rzecz Polski i Polonii w Ameryce Północnej. Ukończył stosunki międzynarodowe na Uniwersytecie Łódzkim i studia podyplomowe na Akademii Sztuki Wojennej w Warszawie. Stypendysta m.in. Centrum Studiów Transatlantyckich w Maastricht i Centrum Generała Marshalla (Garmisch-Partenkirchen/Washington DC). Ukończył kurs w Międzynarodowej Agencji Energii (Paryż) oraz był doradcą ds. energetycznych w Calgary. Przygotowuje rozprawę doktorską.
Niniejszy artykuł powstał w ramach działalności społeczno-misyjnej polskiego think tanku Warsaw Institute. Jeśli cenicie Państwo przygotowane przez naszych ekspertów treści, apelujemy o wsparcie finansowe naszej działalności realizowanej na zasadzie non-profit. Do regularnych darczyńców przysyłamy bezpłatnie anglojęzyczny kwartalnik The Warsaw Institute Review.
Więcej informacji:
www.warsawinstitute.org/support/
Darowizny można dokonać bezpośrednio na konta bankowe:
USD: PL 82 1020 4900 0000 8502 3060 4017
EUR: PL 85 1020 4900 0000 8902 3063 7814
GBP: PL 18 1020 4900 0000 8302 3069 6641
PLN : PL 41 1020 1097 0000 7202 0268 6152
SWIFT: BPKOPLPW
Dziękujemy!
Warsaw Institute to polski think tank zajmujący się geopolityką. Główne obszary badawcze to stosunki międzynarodowe, bezpieczeństwo energetyczne oraz obronność. Warsaw Institute wspiera Inicjatywę Trójmorza oraz stosunki transatlantyckie.
Warsaw Institute is a Polish think tank focusing on geopolitics. The main research areas are international relations, energy security and defense. The Warsaw Institute supports the Three Seas Initiative and transatlantic relations.
An Outline of the History of the Polish Underground State
and the Tragic Fate of the Cursed Soldiers
During World War II, Poles created underground resistance structures, which were a worldwide phenomenon. They fulfilled nearly all functions of the state for the Poles struggling with the cruelty of the occupying forces. After the end of the war, the patriotic part of the nation, forming the Polish Underground State, continued the struggle for a free Poland until the 1960s. However, their tragic fate, especially that of the so-called cursed soldiers, was then determined by geopolitics.
When considering World War II, one of our first thoughts is that hardly any country in Europe, or perhaps even in the world, sacrificed as much as Poland. Nearly six million citizens of the Second Polish Republic died. Despite the preparations for defense and increasing the country’s military potential, Poland did not manage to resist the invaders. On September 1, 1939, Poland was attacked by the Third Reich, while only two weeks later, on September 17, the Red Army attacked our country from the East. When the armies defending the state were forced to surrender, the underground organization began to function.
Polish Underground operates
The Polish underground structures can be described as a “copy of the state,” which had characteristic – in many terms equal to the pre-war organization – state administration, judiciary, educational system, and armed forces (including intelligence and counterintelligence). They were supported by the Government Delegation for Poland (Delegatura Rządu na Kraj), constituted of civilians. Moreover, the Underground State included an army that operated under various names – it became the renowned Home Army (Armia Krajowa, AK) in February 1942.
The Underground State addressed many needs that were created as a result of the occupants’ destructive activity in Poland. The political parties were banned, restrictions were imposed on education, numerous cultural institutions were closed down, and the press was entirely controlled by foreign propaganda. Terror was used to intimidate the society. The occupants plundered Polish cultural property. Simultaneously, Poles had to face the difficulties associated with religious practices, which the occupants regarded as an element uniting the nation.
The cursed soldiers do not lay down arms
When the war was over and it became clear that Poland was in the Soviet sphere of geopolitical influence, preparations to fight the most patriotic Poles have started. This group included, in particular, the soldiers of the Polish Underground State and people involved in the Polish resistance. The NKVD arrested the leaders of the Polish Underground State under the pretext of, among others, false accusations of cooperation with the Germans. Prison sentences were issued, some commanders died in unexplained circumstances in Soviet captivity. A communist Provisional Government of National Unity (Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej), completely subordinated to the Soviet Union, was established in Poland. Consequently, the international support for the Polish government in exile was withdrawn.
In January 1945, when most of Poland’s territory was already occupied by the Red Army, the last commander of the Home Army, General Leopold Okulicki (nom de guerre – Niedźwiadek), decided to disband it. However, many of its soldiers and other Polish military organizations were eager to continue fighting. They were later referred to as the “cursed” or “indomitable” soldiers. It is estimated that these underground groups comprised between 120,000 and 180,000 individuals. The last member of the resistance, Józef Franczak (nom de guerre – Lalek), died in a manhunt in Lubelskie Region, as many as 18 years after the war (in 1963).
A worldwide phenomenon
It is worth recalling that – apart from Poland – there was no such a deeply covert and active organization as the Polish Underground State in any other occupied country or territory. Its operations were possible thanks to the sacrifice of the patriotic Poles. In many cases, they risked their own lives as well as the lives of their families and loved ones in extremely hostile conditions (under German and Soviet occupation).
Despite the great economic effort and expansion of the defense sector during the 20 years of the interwar period, Poland was defeated by the overwhelming forces of the enemy. This example, along with the cruel fate of the cursed soldiers, illustrates the geopolitical threats to small and medium-sized countries such as Poland, which, despite their great courage and heroic struggle for independence, often become hostages to big politics.
Nowadays, our country on the Vistula is safe thanks to the sacrifice of such generations of Poles as the builders of the Polish Underground State and later the so-called cursed soldiers, among others. The heroes of the underground resistance had to live in a difficult period not only during World War II, but also throughout the times of the post-war communist terror. However, their efforts were not in vain. The memory of them shows the real value and price of freedom, motivating next generations of Poles, at home and abroad, to act. Poland is not yet lost!
This article was created in cooperation with the Kazimierz Wielki Association (Stowarzyszenie im. Kazimierza Wielkiego).
Tomasz Kijewski
Executive Director, the Warsaw Institute
For several years, he actively promoted Poland and the Polish community in North America as a part of his diplomatic duties. A graduate of international relations at the University of Łódź and postgraduate studies at the War Studies University in Warsaw. A fellow at the Maastricht Center for Transatlantic Studies and the George C. Marshall European Center for Security Studies (Garmisch-Partenkirchen / Washington, D.C.). He completed a course at the International Energy Agency (Paris) and was an advisor on energy in Calgary. Currently, he is preparing a doctoral dissertation.
The Warsaw
