Kalejdoskop
W jednej z najnowszych piosenek Olivii Rodrigo rozbrzmiewają słowa: „Czy doświadczasz déjà vu, kiedy ona jest z Tobą? Czy doświadczasz déjà vu?”. Co ma na myśli sławna piosenkarka i czym jest zjawisko, o którym śpiewa?
To już się kiedyś zdarzyło
Déjà vu to uczucie, że to, co dzieje się teraz, już się kiedyś wydarzyło. Zwrot wywodzi się z języka francuskiego i oznacza „już widziane”. Terminu déjà vu po raz pierwszy użył w swoim wierszu „Kalejdoskop” Paul Verlaine, poeta żyjący w XIX wieku. W tym samym stuleciu pojawiło się wiele hipotez próbujących wyjaśnić, czym jest efekt déjà vu. Jedna z nich nazywa to zjawisko paramnezją, inna opisuje je słowami „been here before feeling” („poczucie bycia tu wcześniej”). Według różnych badań prawie dwie trzecie ludzi na całym świecie doświadczyło uczucia déjà vu w swoim życiu.
Zjawisko déjà vu inspirowało już myślicieli w starożytności. Zajmowali się nim między innymi Platon i Arystoteles, którzy wierzyli w wędrówkę dusz. Według buddystów, uznających teorię reinkarnacji, efekt déjà vu wynika z tego, że dusza pamięta wydarzenia z poprzednich wcieleń.
W późniejszych czasach pojawiły się koncepcje określające déjà vu efektem przenikania się światów równoległych. Często utożsamiano je również z chorobami psychicznymi i neurologicznymi. Przez lata wiązano déjà vu ze zdolnościami paranormalnymi. Twierdzono, że jest wyrazem telepatii czy też umiejętności przepowiadania przyszłości.
Niezwykle oryginalna teoria powstała w 1986 roku. Stworzył ją profesor z Boulder University w Colorado, Arthur Allin. Według tego psychologa déjà vu to nic innego jak wspomnienie tego, czego już doświadczyliśmy we śnie.
Temat déjà vu fascynował również wielu twórców literatury, kina i sztuki. Do najbardziej popularnych filmów zainspirowanych przez to zjawisko należą: Matrix, Dzień świstaka i Déjà Vu. W literaturze odnajdujemy echa déjà vu w dziełach Charlesa Dickensa, Lwa Tołstoja czy Marcela Prousta.
Mistyczne déjà vu
Herman Sno, holenderski psychiatra i jeden ze światowych ekspertów zajmujących się zjawiskiem déjà vu, twierdzi, że nasze wspomnienia są gromadzone nie w całości, lecz w formie hologramów. Pamięć o zdarzeniach składa się z fragmentów, z których każdy zawiera ogólne informacje. Naukowiec powiedział: – Dla mnie déjà vu jest mistyczne. To intrygujący punkt wyjścia do studiów nad procesem przechowywania naszych wspomnień.
Według Freuda déjà vu pojawia się spontanicznie, przypominając o nieświadomej fantazji, która jest blokowana ze świadomości, ale przejawia się właśnie w doświadczeniu déjà vu. Freud opisuje swoje rozumienie tego zjawiska na przykładzie pewnej dziewczyny. Po przybyciu do wioski przyjaciółki, która ma chorego brata, dziewczyna jest pewna, że już wcześniej tam była. Jednak analiza biografii dziewczyny pokazuje, że nigdy wcześniej nie odwiedziła tej miejscowości. Nie pamięta więc tego miejsca, lecz tylko swojego chorego brata, o którym pamięć zepchnęła do podświadomości.
Problemem déjà vu zajmował się również dr Marcin Małecki, pracownik naukowy ze Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej. Przeprowadził on badania na grupie 200 osób i pokazał zawiły mechanizm tego zjawiska. Badania wykazały, że jeden znajomy element może przenosić wrażenie znajomości na całą sytuację.
Do podobnych konkluzji doszli Elizabeth J. Marsh z Duke University i Alan Brown z Southern Methodist University. Naukowcy ci udowodnili, że informacje, które rejestrujemy nieświadomie, powracają później w postaci déjà vu.
Niezwykła moc czy paramnezja?
Większość naukowców określa déjà vu jako specyficzny rodzaj paramnezji, czyli zaburzeń wspomnień. Rozpoznajemy miejsce lub zdarzenie, ale nie potrafimy wyjaśnić, kiedy i w jakich okolicznościach tam się znaleźliśmy. Déjà vu pojawia się nagle i trwa bardzo krótko, dlatego trudno sprecyzować, kiedy w przeszłości mogliśmy doświadczyć określonego zdarzenia.
Uczucie déjà vu wynika ze sposobu, w jaki działa nasza pamięć. Ludzki mózg codziennie przetwarza ogromną ilość bodźców i informacji. Zgromadzone dane pozostają w naszej pamięci i dopiero w sytuacji, która tego wymaga, pozwalają na świadome, racjonalne i oparte na wiedzy działanie.
Zjawisko wiąże się ze skomplikowanymi procesami zapamiętywania zachodzącymi w mózgu, konsolidacją wrażeń oraz informacji a także budowaniem pomiędzy nimi skojarzeń i powiązań. Déjà vu wiąże się z uruchomianiem fałszywego wspomnienia pod wpływem pamięciowego wyzwolenia. Wystarczy, że w nieznanym otoczeniu ktoś doświadczy bodźca, mózg zaczyna wysyłać sygnały informacyjne, że obserwowana sytuacja jest mu znana.
Takim bodźcem działającym na świadomość może być znajomo wyglądający przedmiot, zapach czy zbitka kilku słów usłyszanych w przeszłości. Mózg, poszukując w szybkim tempie powiązanych informacji, stara się „dopasować” ten bodziec do zapamiętanych wcześniej zdarzeń. Tworzy zlepek wrażeń, który w naszej świadomości objawia się jako fałszywe wspomnienie – déjà vu.
Istnieje wiele teorii próbujących wyjaśnić, czym jest déjà vu. Jednak nadal nie ma jednej poprawnej hipotezy. Jest to obszar ciągłych badań i naukowych eksperymentów. Najnowsze koncepcje odrzucają tezę, że déjà vu oznacza chorobę psychiczną i jest zjawiskiem nadnaturalnym. Współcześnie tłumaczy się je jako przejaw prawidłowego funkcjonowania naszego mózgu, który codziennie przetwarza ogromną ilość bodźców i informacji, a w efekcie generuje w naszej świadomości fałszywe wspomnienia, czyli déjà vu.
Jamais vu
Odwrotnością déjà vu jest zjawisku jamais vu, do którego dochodzi w sytuacji, gdy człowiek błędnie ocenia dobrze znane mu wydarzenie i postrzega je jako całkowicie nowe. Zjawisko jamais vu sprawia, że wszystko, czego doświadczyliśmy w czasie jego trwania, jest nam obce. Osobie cierpiącej na jamais vu może się wydawać, że jej partner jest osobą, którą widzi po raz pierwszy, a jej dom jest obcym miejscem.
Alicja Jarosz Gunawardhana
