Idea grobu nieznanego żołnierza zrodziła się we Francji, która pierwszy taki symboliczny grób wzniosła jeszcze w roku 1920. Kilka miesięcy później w listopadzie 1920 roku identyczna uroczystość odbyła się w Londynie w Opactwie Westminster. Tam zwłoki Nieznanego żołnierza umieszczono w środku głównej nawy.
Idea wznoszenia grobu nieznanego żołnierza rozpowszechniła się szybko po całym niemal świecie. Dziś pomniki takie znajdują się między innymi w Belgradzie, Berlinie, Brukseli, Moskwie i Waszyngtonie, także w Polsce, gdzie 11 marca 1921 roku powołany został Społeczny Komitet Budowy Pomnika Poległych, a cztery lata później Rada Ministrów RP zdecydowała o budowie "Grobu Nieznanego żołnierza" w Warszawie.
Spór o jego miejsce rozstrzygnął przypadek. 2 grudnia 1924 roku ktoś nieznany położył pod arkadami Pałacu Saskiego granitową płytę z napisem "Tu leży żołnierz Nieznany". Następnie wiele osób przy płycie tej zaczęło składać kwiaty, palić świece, zdejmować czapki, salutować. Fakt ten przesądził ostatecznie o jego lokalizacji.
Wykonanie projektu Grobu Nieznanego żołnierza w Warszawie powierzono znanemu artyście rzeźbiarzowi Stanisławowi Ostrowskiemu, który w centralnym półkolu arkad wykonał kratę z orłem, po prawej stronie umieścił ornament Krzyża Walecznych, po lewej Orderu Virtuti Militarii. Na filarach rozmieszczono cztery tablice wyszczególniające liczne pola bitew, a na oddzielnych podstawach, cztery bogato inkrustowane urny z brązu, w których miała być złożona ziemia z pobojowisk polskich.
30 października 1925 roku z różnych grobów wydobyto 6 trumien ze zwłokami nieznanych żołnierzy. Wyboru jednej z nich dokonała Jadwiga Zarugiewiczowa, która straciła syna na wojnie i nie odnalazła nigdy mogiły. Zwłoki włożono do trumny sosnowej, metalowej i dębowej i przetransportowano do Warszawy specjalnym pociągiem.
Odsłonięcie pomnika odbyło się 2 listopada 1925 roku. Nadano mu wówczas najwyższą rangą oraz ujęto w protokole dyplomatycznym składanie hołdu przez najwyższych dostojników państwowych. W tym dniu Plac Saski zapełnił się tysiącami mieszkańców Warszawy. O godzinie trzynastej czoło żałobnego pochodu zatrzymało się przed pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego. Tego samego dnia minister spraw wojskowych gen. Wł. Sikorski wydał rozkaz, którym czytamy m.in.: Jeden z setek tysięcy żołnierzy, w którzy krew przelali z imieniem Polski na ustach, wydobyty z bezimiennej mogiły, odbierał będzie oznaki wieczystej i niezniszczalnej czci całego narodu. Grobowiec ten, który powstaje w tym roku w Warszawie, stanie się grobowcem wszystkich naszych braci...
Wokół niego jako świętości narodowej skupi się wdzięczna pamięć żywych o tych, którzy polegli. W chwili, gdy bezimiennemu bohaterowi hołd składać będzie Rzeczpospolita, gdy przed trumną pochylą się orły chorągwiane, niech zwróci się, żołnierze, myśl wasza ku niemu. Umiłujcie ten Grób. Pamię-tajcie, że dla narodu święta jest ofiara życia żołnierskiego dla Ojczyzny. Bądźcie gotowi złożyć tę ofiarę Ojczyź-nie.
Odtąd też Grób Nieznanego żołnierza w Warszawie stał się miejscem czci narodowej. Hołd prochom Nieznanego Obrońcy Ojczyzny oddawali zwykli ludzie i mężowie stanu, delegacje krajowe i zagraniczne. Składanie wieńców na Grobie stało się nieodłączną częścią ceremoniału dyplomatycznego i wojskowego.
Po II wojnie światowej zmieniono wystrój grobu. Kolejny etap jego przebudowy rozpoczął się w kwietniu 1990 roku. Powróciły wówczas wierne kopie 4 tablic z roku 1925. Rok później, 3 maja 1991 roku, odsłonięto 14 nowych tablic upamiętniających historię oręża polskiego od Cedyni w 972 r. do finału berlińskiego w 1945 roku.
Pokonana we wrześniu 1939 roku, wykrwawiona w czasie okupacji, uczestniczyła Polska w bitewnym finale wielkiej wojny jako licząca się siła. Miała ona wówczas na frontach około 600 tysięcy żołnierzy - w tym 200 tysięcy walczących w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie.
Dziś w każdą niedzielę przed Grób Nieznanego żołnierza przychodzą tysiące warszawiaków, a także wycieczki z całego kraju, aby uczestniczyć w uroczystej odprawie wart. Towarzyszy im wówczas biel i czerwień flag narodowych, sztandary wojskowe, hymn narodowy, zwarte kolumny pododdziałów wojskowych. Przy urnach z ziemią z pól bitewnych wartą honorową zaciągają synowie i wnukowie tych, którzy Ojczyźnie oddali zdrowie lub życie.
Grób Nieznanego żołnierza, będący trwałym symbolem całej epopei zbrojnej walki z faszyzmem, walki o niepodległość, o honor Polaka, będzie przez wieki, z pokolenia na pokolenie przekazywał prawdę o tamtych dniach. Tekst i zdjęcia: Leszek Wątróbski
Redakcja
