Za wolność naszą i waszą. 100-lecie powstanie i działalności SWAP

Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej (SWAP), najstarsza polska organizacja kombatancka na świecie, obchodzi w tym roku setną rocznicę powstania. Pandemia utrudniła jednak organizację uroczystych obchodów, które przeniesione zostały na przyszły rok. – Wystawę poświęconą SWAP zorganizowało Muzeum Polskie w Ameryce. W świąteczny weekend Memorial Day, Dnia Pamięci Narodowej odbywa się inauguracja obchodów setnej rocznicy SWAP w Ameryce – mówi Andrzej Janczak, prezes 90 placówki SWAP w Chicago. Uroczystości rozpoczną się 30 maja w Sanktuarium Matki Bożej  Częstochowskiej w Amerykańskiej Częstochowie, Doylestown w Pennsylwanii.Początki

Z genezą powstania stowarzyszenia wiążę się tzw. Błękitna Armia, której szeregi zasilili przedstawiciele amerykańskiej Polonii, dzięki wytężonej pracy Sokolstwa amerykańskiego i osobistemu zaangażowaniu Ignacego Paderewskiego. Armia ta powstała we Francji z inicjatywy Komitetu Narodowego Polskiego w porozumieniu z rządem francuskim zawartym we wrześniu 1918 roku. Naczelnym wodzem wojska polskiego we Francji mianowany został generał Józef Haller. W jej szeregi wstąpiło około 20 tysięcy ochotników z USA i Kanady. Żołnierze Błękitnej Armii nosili podobnie jak Francuzi niebieskie mundury. Różniły się one jedynie orzełkami na naramiennikach i guzikach. Nakrycie głowy stanowiły czapki przypominające rogatywki. 

Po zakończeniu działań wojennych większość Polaków zza oceanu wróciła do swoich rodzinnych domów. Jednak często powrót ten wiązał się z gorzkim rozczarowaniem. Spora część żołnierzy Błękitnej Armii przez kilka lat nieobecności w USA straciła swoje miejsca pracy, niektórzy także rodziny, część żołnierzy stała się inwalidami, a część została bezdomnymi. Większość z nich nie była obywatelami Stanów Zjednoczonych, nie walczyli również w armii amerykańskiej, dlatego też nie otrzymali żadnych uprawnień do otrzymywania pomocy. Część żołnierzy walczących w armii generała Hallera nie mogła nawet wrócić do swoich rodzin w USA, ponieważ nie otrzymała wsparcia od rządu polskiego, który nie potrafił sobie poradzić z organizacją pomocy dla hallerczyków przebywających w Polsce, jak również tych znajdujących się już w USA. Istniała zatem ogromna potrzeba niesienia pomocy weteranom Armii Polskiej, których sytuacja była bardzo ciężka, a nawet często krytyczna. Byli żołnierze Błękitnej Armii nie mogli więc liczyć na pomoc żadnego z państw, dlatego postanowili wziąć sprawę we własne ręce. Zaczęli więc tworzyć kluby i związki polskich weteranów. W maju 1921 roku ich przedstawiciele spotkali się na zjeździe w stolicy stanu Ohio, Cleveland, gdzie powołali do życia Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej.

SWAP wczoraj i dziś

Pierwszym prezesem stowarzyszenia został Teodor Starzyński, wybitny działacz Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, szef służby medycznej Armii generała Hallera, jak również uczestnik walk z Ukraińcami o Małopolskę Wschodnią. Wielki wkład w pomoc dla weteranów włożył światowej sławy pianista i dyplomata, Ignacy Jan Paderewski, który w 1926 roku ofiarował 10 tysięcy dolarów na rzecz inwalidów wojennych ze SWAP i zapoczątkował tym samym, nazwany jego imieniem i funkcjonujący do dziś, Fundusz Inwalidzki.

Dawniej głównym celem działalności stowarzyszenia było organizowanie pomocy dla weteranów należących do SWAP; byłych polskich żołnierzy, którzy często zmagali się z inwalidztwem, chorobami oraz trudną sytuacją materialną. – Obecnie główną misją SWAP jest utrwalanie pamięci o żołnierzach Błękitnej Armii. Stowarzyszenie opiekuje się również cmentarzami, na których spoczywają polscy żołnierze, m.in. Cmentarzem Zmartwychwstania Pańskiego w Justice (Resurrection Catholic Cemetery and Mausoleums) – opowiada Andrzej Janczak, prezes 90 placówki SWAP w Chicago.

Organizacja wspiera także działalność wydawniczą. – Organem prasowych stowarzyszenia jest miesięcznik Weteran. SWAP sfinansowało wydanie wielu publikacji poświęconej historii czynu zbrojnego wychodźstwa polskiego w Ameryce, jak również filmów dokumentalnych. Wspieraliśmy także budowę Centrum Informacyjnego na Monte Cassino.  Ostatnio Okręg II SWAP w Nowym Jorku pomógł pokryć koszty budowy pomników ofiar Obławy Augustowskiej w 1945. Monumenty powstały w Augustowie i Suwałkach – opowiada Teofil Lachowicz – redaktor naczelny miesięcznika Weteran.

Premier Sikorski i generał Haller odwiedzają Chicago

Organizacja SWAP dzieli się na okręgi i placówki, działające na terenie USA i Kanady. Siedziba główna organizacji mieści się w Domu Weterana Polskiego w Nowym Jorku. W budynku tym znajduje się również redakcja miesięcznika Weteran, Muzeum Tradycji Oręża Polskiego, Archiwum SWAP oraz biblioteka. Stowarzyszenie posiada bogatą kolekcję muzealną, obejmującą m.in. sztandary, mundury, odznaczenia oraz elementy uzbrojenia i wyposażenia żołnierza polskiego z okresu obu wojen światowych.

 Okręg I Stowarzyszenia weteranów Armii Polskiej w Ameryce został założony we wrześniu 1921 roku w Chicago. Jego siedzibą był Dom Weterana mieszczący się przy ulicy Irving Park. Wcześniej biuro zarządu znajdowało się w Chicago przy ulicy North Wood. – Dom Weterana odwiedziło wielu znanych osobistości, m.in wódz Błękitnej Armii, generał Józef Haller oraz premier Rządu Polskiego, generał Władysław Sikorski – opowiada prezes 90 placówki w Chicago.

W 1975 roku siedziba I Okręgu ucierpiała na skutek pożaru i dzięki pomocy Polonii została odrestaurowana. W tym samym roku Lonia Warchałowska ufundowała i podarowała okręgowi z Chicago sztandar poświęcony przez prymasa Polski, kardynała Wyszyńskiego.

Dwa lata temu Okręg I SWAP przestał istnieć. – Obecnie w rejonie Chicago funkcjonują trzy placówki: nr 90, nr 2 i nr 40 – wyjaśnia Andrzej Janczak.

Przy okazji przedstawiania historii SWAP warto wspomnieć również o Korpusie Pomocniczym Pań przy I Okręgu w Chicago, powstałym we wrześniu 1931 roku.  Pierwszą prezeską stowarzyszenia została Agnieszka Wisła, była pielęgniarka Polskiego Białego Krzyża, służąca w Armii Polskiej we Francji i w Polsce. Organizacja zbierała środki m.in. na pomoc dla polskich sierot, Fundusz im. Sikorskiej, Fundusz im. Paderewskiego w Szkocji. Stowarzyszenie wysyłało również paczki rodzinom weteranów, którzy walczyli w Armii Amerykańskiej.

Od II wojny światowej do Solidarności

Podczas II wojny światowej Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej wspierało Rząd RP na uchodźstwie w Londynie i podległe mu Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, m.in. wysyłając paczki dla polskich jeńców wojennych w Niemczech oraz pomagając w akcji rekrutacyjnej do wojska polskiego, prowadzonej na terenie USA i Kanady w latach 1941-1942. 

Po 1945 roku szeregi organizacji zasilili weterani II wojny światowej. W latach 1945-1985 SWAP wspierał również finansowo i materialnie weteranów z I wojny światowej, dawnych ochotników z Ameryki, którzy żyjąc w komunistycznej Polsce Ludowej, pozbawieni byli wszelkich państwowych świadczeń socjalnych. Stowarzyszenie organizowało również pomoc dla Solidarności – w tym czasie wysyłało paczki z ubraniami i żywnością dla rodzin internowanych – mówi Teofil Lachowicz.  

Po 1989 roku SWAP nawiązał regularne kontakty z Polską. Wówczas działalność organizacji skupiała się na podtrzymywaniu i kultywowaniu tradycji, historii oraz kultury polskiej w USA i Kanadzie, jak również upamiętnianiu w ojczyźnie wkładu, jaki przedstawiciele Polonii włożyli w dzieło odzyskania niepodległości przez Polskę.  W 1996 roku SWAP ufundował tablicę pamiątkową w Katedrze Polowej Wojska Polskiego w Warszawie. Dwa lata później w stolicy Polski odsłonięto pomnik Czynu Zbrojnego Polonii Amerykańskiej. Działalność Stowarzyszenia doceniły najwyższe władze państwowe, przyznając mu odznaczenia Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyża Zasługi.

Alicja Jarosz Gunawardhana[email protected]

Zdjęcia z archiwum Heleny Szymankowskiej, hon. prezes 1 Okręgu Korpusu Pomocnicznego Pań, należącego do SWAP

Bibliografia:

Anita Maksymowicz, Agnieszka Wisła i działalność Polek w Ameryce na rzecz ochotników i weteranów Błękitnej Armii, Nowy Jork – Opole, 2015

Instytut Pamięci Narodowej, http://ipn.gov.pl

Marian Marek Drozdowski, Ignacy Jan Paderewski. Zarys biografii politycznej, Wydawnictwo Interpress, 1979

Stefan Aksamitek, Generał Józef Haller. Zarys biografii politycznej, Wydawnictwo Śląsk, 1989

Teofil Lachowicz, Weterani Polscy w Ameryce do 1939 roku, Oficyna Wydawnicza Rytm, 2002

Teofil Lachowicz, Zarys historii Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce; Strona internetowa Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, http://pava-swap.org/historia.htm