Historia II wojny światowej, budowanie niepodległości, dzieje systemu i ideologii komunistycznej – te tematy wyróżniały się w bardzo bogatej ofercie księgarskiej skierowanej do pasjonatów historii Polski i dziejów powszechnych.
Rok 2020 obfitował w ważne rocznice historyczne. Setna rocznica urodzin Karola Wojtyły, Leopolda Tyrmanda, zwycięskiej Bitwy Warszawskiej, zaślubin Polski z morzem, 40. rocznica strajków sierpniowych i powstania „Solidarności” – były okazją do przypomnienia tych postaci i wydarzeń na kartach monografii, biografii i wspomnień.
Nakładem Muzeum Historii Polski w cyklu „Oblicza Niepodległej i Dziedzictwo II Rzeczypospolitej” ukazał się tom studiów „Polskie zwycięstwo 1920”. Autorami publikacji są najwybitniejsi polscy historycy dziejów najnowszych, m.in. Andrzej Nowak, Wojciech Roszkowski, Janusz Odziemkowski, Grzegorz Nowik, Wojciech Materski i Marek Kornat.
Do obchodów stulecia Bitwy Warszawskiej odwołuje się również wydana przez Znak nowa biografia popularnonaukowa Naczelnika Państwa. „Piłsudski. Portret przewrotny” Macieja Gablankowskiego rysuje nieoczywisty i wielowymiarowy portret człowieka, który zapewniał, że „po śmierci będzie prosił Boga, aby więcej nie przysyłał Polsce wielkich ludzi”. W stulecie zwycięstwa ukazała się też biografia najbardziej symbolicznego bohatera walk o Warszawę – ks. Ignacego Jana Skorupki, pióra prof. Wiesława Wysockiego (wyd. IPN).
Udziałowi w odzyskiwaniu niepodległości Ochotniczej Legii Kobiet poświęcona jest monografia Iwony Kienzler „Waleczne kobiety roku 1920” (wyd. Bellona). Atmosferę tamtych dni przybliżyła także Joanna Rolińska na kartach książki „Lato 1920” (wyd. Bellona). Krytycznie na wiktorię roku 1920 spogląda prof. Andrzej Chwalba. W „Przegranym zwycięstwie” (wyd. Czarne) podkreśla, że Bitwa Warszawska była batalią o wszystko, ale jej rezultat nie został w pełni wykorzystany politycznie.
Z kolei w ramach obchodów 40-lecia powstania „Solidarności” ukazał się m.in. tom dokumentów i studiów „Nie zapomnijcie tamtych dni. Źródła do dziejów Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego +Solidarność+ z lat 1980–1989 w archiwach państwowych”, wydany przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych.
Legalny ruch „Solidarności” miał swoją kontynuację w podziemiu po wprowadzeniu stanu wojennego. Krzysztof Brożek i Grzegorz Surdy poprzez rozmowy z twórcami „Solidarności Walczącej” (wyd. IPN) przypomnieli o celach i sposobach działania tej najbardziej radykalnej organizacji antykomunistycznej.
80. rocznica zwycięstwa w Bitwie o Anglię była okazją do przypomnienia sylwetek pilotów walczących z lotnictwem niemieckim oraz całego polskiego wkładu w tę walkę. Piotr Sikora w książce „Tych niewielu. Polscy lotnicy w Bitwie o Anglię” (wyd. Rebis) przypomina, że pod brytyjskim dowództwem służyło aż 17 tys. mężczyzn i półtora tysiąca kobiet z polskiego lotnictwa wojskowego.
Setna rocznica urodzin Leopolda Tyrmanda i ogłoszony przez Sejm Rok tego pisarza były okazją do przypomnienia jego twórczości i niezwykłej biografii. Podczas Festiwalu Warszawskiego Niewinni Czarodzieje zaprezentowano „Przewodnik po Warszawie Leopolda Tyrmanda” Grzegorza Sołtysiaka (wyd. Księży Młyn). W książce przypomniano stolicę lat pięćdziesiątych opisaną w „Złym”.
Podobnie jak w minionych latach rynek księgarski wzbogacił się o kolejne pozycje przybliżające losy ludności cywilnej w czasie Powstania Warszawskiego. Znany z publikacji wydawnictw źródłowych Ośrodek „Karta” przedstawił zbiór „Zagłada miasta. Świadectwa ludzi Powstania”. Indywidualne zapisy układają się w tragiczną opowieść o zrywie z 1944 r. Widać w nich tragiczną determinację, która musiała przynieść klęskę, a także katastrofę miasta.
Tak samo też jak w poprzednich latach ukazywały się monografie i syntezy poświęcone polskiej historii autorstwa badaczy z innych krajów. Po polsku ukazał się międzynarodowy bestseller brytyjskiego dziennikarza Jacka Fairweathera „Ochotnik” (wyd. Znak). „Witold Pilecki z własnej woli dał się uwięzić w obozie koncentracyjnym Auschwitz. To proste zdanie, zaledwie zarys historii, sprawiło, że poświęciłem pięć lat na śledzenie losów tego niezwykłego człowieka – właściciela ziemskiego na ówczesnych Kresach, żołnierza ruchu oporu w Warszawie, a wreszcie więźnia wciśniętego do bydlęcego wagonu zmierzającego prosto do obozu koncentracyjnego i szpiega w epicentrum nazistowskiego zła” – pisze autor biografii jednego z największych bohaterów II wojny.
Polscy autorzy przypomnieli zapomnianą historię utworzonego w 1942 r. w Łodzi przy ul. Przemysłowej obozu przeznaczonego dla polskich dzieci. Przez Kinder-KL Litzmannstadt przeszło od 2 do ponad 3 tys. dzieci. Ze względu na dużą śmiertelność miejsce to nazywano „Małym Oświęcimiem”. Taki tytuł nosi również monografia Jolanty Sowińskiej-Gogacz i Błażeja Torańskiego, opublikowana nakładem wyd. Prószyński i S-ka.
Judaistyka wzbogaciła się m.in. o wydany przez Żydowski Instytut Historyczny zbiór artykułów „Warsze – Warszawa. Żydzi w historii miasta 1414–2014”, który podsumowuje wszystkie wymiary obecności tej społeczności w życiu miasta w ciągu ostatnich sześciu wieków. Nakładem wyd. Znak ukazał się z kolei zbiór rozmów „Ostatni sprawiedliwi. Rozmowy z Polakami, którzy ratowali Żydów podczas II wojny światowej” autorstwa Anny Piątkowskiej i Katarzyny Pruszkowskiej-Sokalli.
Historii elit komunistycznych była z kolei poświęcona książka Roberta Spałka „Na licencji Moskwy. Wokół Gomułki, Bermana i innych (1943–1970)” (wyd. IPN). Historyk poddał analizie walkę o władzę między dwiema grupy komunistów. Jakub Berman był nieformalnym liderem pierwszej z nich, szkolonej w Moskwie i przygotowywanej do objęcia władzy nad Wisłą. Z kolei Władysław Gomułka przewodził tej grupie, która wojnę spędziła na terenach okupowanych przez Niemców. Bohaterem książki jest też Bolesław Bierut, czyli prezydent, I sekretarz KC PZPR, z jednej strony konkurent i oponent Gomułki, z drugiej zaś przyjaciel i pryncypał Bermana.
Do dziejów narodzin systemu komunistycznego odwołuje się również najnowsza monografia prof. Andrzeja Friszkego „Państwo czy rewolucja” (wyd. Krytyka Polityczna). Po raz pierwszy po upadku PRL poddana analizie została historia tej części lewicy, która przed rokiem 1918 była przeciwna odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Jej ówcześni działacze stali się później częścią grupy rządzącej Związkiem Sowieckim. W okresie PRL ich życiorysy zostały zmitologizowane i stały się częścią oficjalnej, propagandowej pamięci historycznej.
IPN wydał kolejną monografię poświęconą okolicznościom zbrodni katyńskiej w 80. rocznicę mordu. Mateusz Zemla w książce „Zbrodnia katyńska w świetle prac Kongresu Stanów Zjednoczonych Ameryki (1951–1952)” podsumował działania Komitetu Katyńskiego Kongresu USA zmierzające nie tylko do wyjaśnienia zbrodni popełnionej przez ZSRS, ale również działań rządów państw alianckich w latach II wojny. W smutną rocznicę istotna okazała się także książka Patryka Pleskota „Księża z Katynia” (wyd. Znak).
Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego opublikował zaś książkę poświęconą losom ofiar zbrodni katyńskiej. „Ofiary dwóch totalitaryzmów. Losy rodzin katyńskich pod okupacją sowiecką i niemiecką” pióra Joanny Kurczab przybliża trudne losy tych rodzin w latach II wojny: warunki, w jakich przyszło im żyć, ciężar okupacyjnej codzienności i represji, a także obierane przez nie strategie przetrwania.
Z kolei w 50. rocznicę masakry na Wybrzeżu IPN opublikował m.in. pozycję „Grudniowa kolęda. Kościół katolicki w Trójmieście wobec Grudnia ’70” Piotra Abryszeńskiego i Daniela Gucewicza.
Do coraz popularniejszej kategorii reportażu historycznego można zaliczyć książkę Piotra Lipińskiego „Kroków siedem do końca. Ubecka operacja, która zniszczyła podziemie”. W tej samej serii wydawnictwa Czarne ukazał się zapis podróży Tomasza Grzywaczewskiego wzdłuż granic II RP – od Kaszub, przez Wielkopolskę, Śląsk, Bieszczady, po Kresy Wschodnie, Mazury i Pomorze. „Wymazana granica. Śladami II Rzeczypospolitej” udowadnia, że osiemdziesiąt lat po wymazaniu dawnej Polski z map jej ślady są wciąż obecne w pamięci i przestrzeni dawnego pogranicza.
O historii II wojny i pierwszych lat reżimu komunistycznego opowiada także Janina Hera w książce „Losy artystów polskich w czasach niewoli 1939–1954” (wyd. Arcana). Autorka opowiada o wyborach moralnych i zawodowych dokonywanych przez twórców polskiego życia kulturalnego i intelektualnego w jednym z najtrudniejszych momentów polskiej historii. Janina Hera rozmawiała nie tylko z aktorami (na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych żyło jeszcze wielu świadków i uczestników wydarzeń), lecz także z członkami ich rodzin, z kombatantami, politykami, miłośnikami teatru.
W tym samym czasie równie dramatycznych wyborów musieli dokonywać polscy policjanci na polecenie Niemców wcielani w szeregi podporządkowanej okupantom tzw. policji granatowej. Tomasz Domański i Edyta Majcher-Ociesa, redaktorzy tomu studiów „Policja granatowa w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945” (wyd. IPN), podkreślają, że należy „przeanalizować przede wszystkim indywidualne działania i decyzje podejmowane przez policjantów, osadzając je w całej złożoności realiów okupacyjnych. Jest bowiem jakąś ironią losu fakt, że po II wojnie światowej w społeczeństwie polskim dokonał się gremialny podział przedwojennych policjantów na bohaterów, którzy zginęli w Miednoje, i zdrajców, którzy nie zginęli, lecz służyli okupantowi”.
W literaturze kresowej pojawiło się wiele książek poświęconych dziejom społeczności zamieszkujących na wschodzie oraz zagładzie polskiej społeczności w latach II wojny. Sławomir Koper i Tomasz Stańczyk przypominają „Ostatnie lata polskiego Wilna”. Ośrodek Karta oraz Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia w książce „Przerwane biografie. Relacje deportowanych z Polski w głąb Sowietów 1940–41” zebrały fragmenty korespondencji, dzienników i wspomnień, z których wyłania się obraz historii zbrodniczych przesiedleń Polaków w głąb ZSRS. Równie tragiczny obraz losów Polaków z Kresów wyłania się z książki Anny Smółki i Agnieszki Rybak „Kresy. Ars moriendi” (wyd. PIW). Ich praca jest zapisem zanikania dawnego świata. Autorki odkrywają zapomniane dziś postacie, okoliczności ich śmierci, znikanie szczątków bohaterów z Cmentarza Orląt Lwowskich, śledzą dzieje polskiej rodziny z Berdyczowa w trakcie operacji polskiej NKWD.
Niezmienną popularnością cieszyły się także inne obszary historii międzywojnia. Na uwagę zasługuje m.in. kolejny tom w ramach serii „100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki”. Muzeum Historii Polski opublikowało niemal nieznane wspomnienia Henryka Grubera, oficera Legionów, prezesa Pocztowej Kasy Oszczędności, twórcy i prezesa Banku Polska Kasa Opieki SA.
Tropem wydawania nieznanych, lecz cennych źródeł historycznych poszedł również IPN. Niemal siedemdziesiąt lat po pierwszym emigracyjnym wydaniu ukazała się błyskotliwa analiza Henryka Glassa „Mein Kampf Józefa Stalina. Rewolucyjna strategia i taktyka komunistycznego imperializmu”. Jej autor, jeden z czołowych międzywojennych działaczy ruchu antykomunistycznego, harcmistrz, przedstawił dokonaną przez sowieckiego dyktatora przemianę ideologii komunistycznej, której celem miało być umocnienie światowej pozycji Związku Sowieckiego.
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego wysiłkiem redaktorów Sławomira M. Nowinowskiego i Rafała Stobieckiego opublikowało trzytomowy wybór korespondencji Jerzego Giedroycia z historykami i świadkami historii w latach 1946–2000. W „Mam na Pana nowy zamach…” autorzy pracy wzięli pod uwagę m.in. „rangę” korespondentów Giedroycia – jak choćby w przypadku gen. Władysława Andersa, Jana Karskiego, Aleksandra Sołżenicyna, Stanisława Kota czy Kazimierza Sosnkowskiego. Uwzględnili charakter ich relacji z Redaktorem czy to, na ile autorzy i odbiorcy listów uczestniczyli w kształtowaniu się koncepcji polityki historycznej „Kultury”.
W 2020 r. ukazał się kolejny tom wydawanych od kilku lat nakładem UKSW i IPN zapisków prymasa Stefana Wyszyńskiego. Czwarty tom „Pro memoria” z zapiskami kardynała z lat 1956–1957 opisuje m.in. kontakty państwa i Kościoła. Prymas Tysiąclecia relacjonuje spotkania z przedstawicielami władz, rozpoczęcie Wielkiej Nowenny oraz podróż do Włoch w 1957 r. Do tej pory, łącznie z czwartym, ukazało się osiem pierwszych tomów, które obejmują zapiski od 1948 do 1961 r.
Historia była obecna również w komiksach. Jesienią ukazał się ostatni tom pierwszej serii o losach Kazimierza Leskiego „Bradla” (wyd. Egmont). Jego autorami są dwaj znani polscy twórcy: scenarzysta Tobiasz Piątkowski i rysownik Marek Oleksicki.
Nowatorskim sposobem popularyzacji historii było wydawanie książek w postaci audiobooków. Wiele ich fragmentów zamieszczano bezpłatnie na stronach internetowych muzeów. Muzeum Historii Warszawy przygotowało serię „Audioreportaże. Warszawskie opowieści bez fikcji”, poświęcone losom trójki uczestników Powstania Warszawskiego. Muzeum Historii Polski zaprezentowało zaś serię audiobooków „Klasycy polskiej historiografii”.
Nagrodę Literacką im. Józefa Mackiewicza otrzymał w tym roku prof. Wojciech Roszkowski za książkę „Roztrzaskane lustro. Upadek cywilizacji zachodniej” (wyd. Biały Kruk). Zwycięzca otrzymał medal z podobizną patrona i cytatem z jego książki „Tylko prawda jest ciekawa” oraz nagrodę pieniężną – 10 tys. dolarów. Prof. Roszkowski w długich, wielowątkowych esejach przedstawia zagrożenia, z którymi zmaga się współczesna cywilizacja: pułapki bioetyczne, wartości liberalnej demokracji, wojujący islam, historyczny rewizjonizm. Rozważa pojęcie cywilizacji chrześcijańskiej i zastanawia się nad możliwościami zachowania i odbudowania jej fundamentów.
Kapituła Nagrody im. Mackiewicza wyróżniła także troje innych autorów: Justynę Błażejowską za książkę „Ta historia wciąż trwa. Wspomnienia Jana Olszewskiego” (wyd. Zysk i S-ka), Pawła Chojnackiego za „Kiedy Zygmunt Nowakowski wróci wreszcie do Krakowa?” (wyd. Libron) i Janusza Węgiełka za książkę „Krukowate” (wyd. LTW).
Podsumowaniem rynku książki historycznej miały być Targi Książki Historycznej i wręczane w ich trakcie Nagrody KLIO, ustanowione w 1995 r. przez Porozumienie Wydawców Książki Historycznej. W tym roku do konkursu zgłoszono rekordową liczbę 220 publikacji. W kategorii autorskiej nagrodę III stopnia jury przyznało Wojciechowi Bonowiczowi za książkę „Tischner. Biografia” (wyd. Znak), a nagrodę II stopnia – Andrzejowi Mencwelowi za „Przedwiośnie czy potop. Nowe krytyki postaw polskich” (wyd. Krytyka Polityczna). Nagrodą I stopnia uhonorowano Martę Grzywacz za książkę „Nasza pani z Ravensbrück” (wyd. W.A.B.). Opowiada ona historię strażniczki obozów w Ravensbrück i w Auschwitz – Johanny Langefeld, która w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach uciekła z więzienia przed Najwyższym Trybunałem Narodowym.
Dwie nagrody II stopnia przyznano za monografie naukowe. Powędrowały one do: Jacka Witolda Wołoszyna, autora „Niepodległościowej konspiracji młodzieżowej na ziemiach polskich w latach 1944/45–1956” (wyd. IPN), oraz Ryszarda Szawłowskiego, twórcy „Rafała Lemkina. Biografii intelektualnej” (wyd. Sedno). Nagroda I stopnia trafiła do Włodzimierza Karola Pessela za książkę „Czerwono-biali i biało-czerwoni. Problemy sąsiedztwa kulturowego” (wyd. Sedno).
W kategorii edytorskiej przyznano równorzędne wyróżnienia. Otrzymali je: Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Wydawnictwo Jedność, Ośrodek Karta, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego oraz Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych.
W kategorii Varsaviana nagrodę III stopnia otrzymali Janusz Dziano i Danuta Koper za książkę „Ech, Panie Wiech!” (wyd. Magia Słowa), a II stopnia – Joanna Rolińska za „Lato 1920” (wyd. Bellona). Laureatem nagrody I stopnia został varsavianista Jarosław Zieliński, doceniony za „PLAC. Warszawski plac Piłsudskiego jako zwierciadło losów i duchowej kondycji narodu” (wyd. Ekbin).
Maciej Czerwiński, autor syntezy „Chorwacja. Dzieje, kultura, idee” (wyd. Międzynarodowe Centrum Kultury), oraz Tomasz Stryjek, autor książki „Współczesna Serbia i Chorwacja wobec własnej historii” (wyd. Scholar), zostali laureatami Nagrody im. Wacława Felczaka i Henryka Wereszyckiego, przyznawanej za badania dziejów Europy Środkowo-Wschodniej. Wyróżnienie ustanowione w 2001 r. przez Polskie Towarzystwo Historyczne – Oddział w Krakowie i Wydział Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego wręczono po raz dwudziesty.
15 grudnia wręczono Nagrodę Historyczną m.st. Warszawy im. Kazimierza Moczarskiego. Wyróżnienie ustanowione w grudniu 2018 r. uchwałą Rady Miasta Warszawy jest kontynuacją powstałej w 2009 r. nagrody za najlepszą książkę poświęconą historii Polski po 1918 r. Tegorocznym laureatem głównej nagrody został prof. Mariusz Mazur za publikację „Antykomunistycznego podziemia portret zbiorowy 1945–1956” (wyd. Bellona). Autor „docieka, jak i dlaczego tak, a nie inaczej, myśleli i działali ludzie konspirujący po wojnie. Tworzy ich tytułowy portret zbiorowy i odpowiada na ważne pytania: skąd się wzięli w podziemiu, jakie mieli pochodzenie i wykształcenie, do jakich wartości się odwoływali, czy byli religijni, czy odczuwali strach lub dumę, wreszcie o czym marzyli, jak wyobrażali sobie niepodległą Polskę i swoje w niej miejsce” – zaznaczają wydawcy monografii.
Swoją nagrodę „Ołówek” po raz piąty przyznała także młodzież licealna skupiona w Młodzieżowych Klubach Historycznych im. Kazimierza Moczarskiego. Otrzymał ją dziennikarz Grzegorz Gauden za książkę „Lwów. Kres iluzji. Opowieść o pogromie listopadowym 1918” (wyd. Universitas).
Pandemia koronawirusa pokrzyżowała nie tylko wiele planów organizacji targów książek, ale doprowadziła do odwołania wielu szczególnie wyczekiwanych premier księgarskich. Pod koniec tego roku miała m.in. się ukazać zapowiadana od dłuższego czasu biografia ministra spraw zagranicznych Józefa Becka pióra Marka Kornata i Mariusza Wołosa (Wyd. Literackie). Pozycja zostanie opublikowana w styczniu 2021 r.
Michał Szukała (PAP)
PAP
