Odcinek 47. Polonijny teatr. Feliks Konarski i teatr Ref-Rena

Profesor Dominik Pacyga opowiada historię chicagowskiej Polonii. Poznaj fascynujących ludzi, niezwykłe miejsca i wydarzenia związane z polskim Chicago. Co tydzień nowy odcinek – w poniedziałek jako podcast w radiu WPNA 103.1 FM, a w piątek – w weekendowym wydaniu „Dziennika Związkowego”. Polonijny teatr ma w Chicago długą i bogatą historię. W latach 90. XIX wieku przy kościele św. Stanisława Kostki wybudowano salę mogącą pomieścić pięć tysięcy osób, w której odbywały się przedstawienia teatralne. Słynna polska aktorka Helena Modrzejewska (w USA znana jako Modjeska) grała główną rolę w amatorskim przedstawieniu sztuki Władysława Anczyca „Chłopi arystokraci” w Audytorium św. Stanisława Kostki. Tydzień później na tej samej scenie wystąpiła w sztuce „Jadwiga”, imigracyjnego dramaturga Szczęsnego Zahajkiewicza. Do audytorium przyszły tłumy widzów. Polonia kochała teatr Fotografie z przedstawień, bilety, programy i kopie dramatów pisanych przez polonijnych autorów można było oglądać w polskim pawilonie na Targach Prowincjonalnych we Lwowie w 1894 roku. Polonii chicagowskiej nigdy co prawda nie udało się stworzyć dużego teatru w centrum miasta, co udało się społeczności niemieckiej, ale w każdym z polskich skupisk istniały amatorskie i zawodowe sceny teatralne. Masowa emigracja zarobkowa z Polski spowodowała, że teatr stał się główną formą ekspresji artystycznej. Polonijna prasa w Chicago chętnie drukowała sztuki pisane przez polskich i polonijnych autorów. Publikowane i wystawiane dramaty dotyczyły zarówno tematów i problemów polskich, jak i amerykańskich. Po wybuchu pierwszej wojny światowej sztuka pt. „Prusacy w Polsce”, autorstwa Jakuba Stefana Zielińskiego opisywała wydarzenia, jakie miały miejsce na Froncie Wschodnim w sierpniu 1914 roku. Sztuka została opublikowana przez wydawnictwo W.H. Sajewskiego, które wydawało w Chicago wiele polskich książek. Teatr w dwóch językach W latach 30. XX w. teatry istniejące przy polskich parafiach i amatorskie grupy teatralne wystawiały przedstawienia w dwóch językach, po polsku i po angielsku. Był to efekt zatamowania w latach 20. napływu imigrantów z Europy Środkowej i Wschodniej, jak również amerykanizacji szybko postępującej wśród dzieci i wnuków imigrantów z Polski. Podczas drugiej wojny światowej chicagowska Polonia próbowała podtrzymywać i chronić polską kulturę, podczas gdy niemiecki okupant próbował zniszczyć ją w Polsce i na kontynencie europejskim. Po 1945 roku Polonia powitała nową falę imigrantów, którą stanowiły tysiące uchodźców wojennych. Nowoprzybyli imigranci zakładali grupy teatralne, a wśród nowo powstałych teatrów należy wymienić m.in. Teatr Dramatyczny, Teatr Aktora, Radio Teatr Wyobraźni i Teatr Ref-Rena. Nowe zespoły teatralne grały przedstawienia głównie dla powojennych imigrantów, ale na widowni można było również spotkać przedstawicieli tzw. „starej Polonii”. Nowe teatry grały repertuar i prezentowały bardziej nowoczesne treści i motywy, istotne dla powojennych imigrantów, ale zasadniczo pełniły taką samą rolę, jak polonijne teatry dla pokolenia emigracji zarobkowej „za chlebem”. Podstawowymi celami i założeniami tych grup było podtrzymywanie polskiego języka i kultury wśród diaspory, zachowanie jedności w polonijnym środowisku i przypominanie amerykańskiej publiczności o heroicznej walce Polaków o wolność. Wielu artystów, którzy opuścili Polskę po niemieckiej agresji, odegrało ważne role w kulturze polskiej społeczności w Chicago. W powojennym polonijnym teatrze centralną postacią, odpowiedzialna za artystyczny rozwój polonijnej społeczności stał się Feliks Konarski. POSŁUCHAJ podkastu „Polish Chicago” Radia WPNA 103.1 FM

Na piechotę do Warszawy Feliks Konarski urodził się w polskiej rodzinie, w 1907 r. w Kijowie. Edukację na poziomie podstawowym i gimnazjalnym otrzymał w polskiej szkole w Kijowie, a w 1921 roku przeprowadził się do niepodległej Polski, gdzie zdał maturę i podjął studia prawnicze na uniwersytecie Warszawskim. Trasę Kijów-Warszawa przeszedł podobno na piechotę. W Warszawie jego pasją stał się teatr. Zaczął pisać wiersze i teksty piosenek. Konarski rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim, ale najważniejsza dla niego stała się scena. W stolicy spotkał Konrada Toma, a właściwie Konrada Runowieckiego, polskiego aktora, pisarza, piosenkarza i reżysera żydowskiego pochodzenia. Runowiecki pisał teksty piosenek po polsku i w jidysz, dla teatru, filmu i kabaretu. Jego żoną była aktorka Zula Pogorzelska. Konrad Tom pomógł Konarskiemu rozpocząć karierę autora wierszy i piosenek, a także zasugerował mu przyjęcie scenicznego pseudonimu Ref-Ren. W roku 1931 Konarski poślubił aktorkę Ninę Oleńską. Ref-Ren oprócz piosenek pisał także sztuki satyryczne, a we Lwowie, gdzie się przeprowadził, utworzył swoją własną grupę teatralną. Kiedy w 1939 r. Lwów został zajęty przez rosyjskie wojska okupacyjne, Konarski wraz z zespołem podróżował i koncertował po Związku Radzieckim. Czerwone maki W 1941 roku, kiedy Niemcy zaatakowali Związek Radziecki, Konarski przebywał w Moskwie, a wkrótce potem zaciągnął się do Armii Polskiej na Wschodzie. Konarski przedostał się do Iranu, gdzie prowadził Polski Teatr Wojskowy. Następnie służył w Armii Andersa we Włoszech, gdzie niedługo przed zwycięstwem sił alianckich pod Monte Cassino napisał swój najsłynniejszy utwór „Czerwone maki na Monte Cassino”. Podczas gdy pod Monte Cassino rozgrywała się decydująca bitwa, wzgórze było pokryte kwitnącymi czerwonymi kwiatami maków. Ta wojenna pieśń z muzyką skomponowaną przez polskiego zasymilowanego Żyda z Tarnopola, Alfreda Schultza, stała się najbardziej znanym utworem Ref-Rena. Zagrzewała ducha bojowego u polskich żołnierzy , ale po wojnie została zakazana w Polsce przez komunistyczne władze. Przez wielu pieśń „Czerwone maki na Monte Cassino” uważana była za nieoficjalny hymn powojennego pokolenia imigrantów, a kiedy była wykonywana, publiczność często stała na baczność. Konarski dotarł z Drugim Korpusem do Anglii. W 1946 r. wraz ze swoją żoną i innymi polskimi aktorami założył Teatr Ref-Rena, z którym podróżował po świecie z przedstawieniami dla rozproszonych polskich społeczności. W latach 50. i 60. Konarski pracował dla Radia Wolna Europa, polskiej sekcji Radia Paryż i BBC, a w 1965 roku osiadł w Chicago. Ref-Ren w Wietrznym Mieście W Wietrznym Mieście organizował wydarzenia artystyczne i kulturalne, a także prowadził program radiowy pt. „Czerwone maki”. Założył też w Chicago Teatr Ref-Rena. Po drugiej wojnie światowej polski teatr w Chicago zmagał się z wieloma problemami. Polonia, choć pozornie jednolita, składała się z kilku imigracyjnych pokoleń, pochodzących z różnych części polski i posiadających różne potrzeby kulturalne. Konarski często posługiwał się językiem satyry. W przedwojennej Polsce ta forma teatralna była niezwykle popularna, a Polacy byli do niej przyzwyczajeni. Konarski przekonał się, że przyciągnięcie publiczności i wystawianie spektakli jest w Chicago trudne. Jego teatr często musiał grać w salach nieprzystosowanych do przedtawień teatralnych, najpierw w hali przy parafii Świętej Trójcy, a następnie w budynku Stowarzyszenia Weteranów Polskich. Przedstawienia Teatru Ref-Rena często przywoływały u publiczności sentymentalny nastrój i wywoływały silne emocje, tak jak jego pieśń „Czerwone maki na Monte Cassino”. Ale twórczość i praca Konarskiego skupiła się po wojnie na walce o wolną Polskę. Sam Konarski twierdził, że poprzez swoją satyrę nikogo nie obraża, a po prostu mówi prawdę. Feliks Konarski był autorem setek wierszy i piosenek, a także skeczy, monologów i komedii muzycznych, jak choćby „Grudnia” z 1981 roku. Tworzył również programy artystyczne poświęcone polskim weteranom oraz z okazji polskich świąt narodowych. Zobaczyć wolną Polskę Konarski wraz z żoną podróżował po Ameryce, występując dla Polonii w wielu amerykańskich miastach. Wśród publiczności często zasiadali polscy weterani z Drugiego Korpusu, którzy walczyli pod Monte Cassino. W latach 60. Konarski i jego żona uczyli podczas letnich semestrów języka polskiego, polskich piosenek i poezji w College’u Związku Narodowego polskiego w Pensylwanii. Wywarli niezwykły wpływ na polskich studentów pierwszego i drugiego pokolenia imigrantów. Marzeniem Feliksa Konarskiego było zobaczyć wolną Polskę, wyzwoloną spod komunistycznego jarzma. Konarski zamierzał po 1989 roku powrócić do Polski. Zmarł w wieku 84 lat, 12 września 1991, na dzień przed planowaną wizytą w wolnej Ojczyźnie. Dominik Pacyga Tłumaczenie i opracowanie: Grzegorz Dziedzic Zdjęcia z archiwum Barbary Chałko i Barbary Kożuchowskiej Dominik A. Pacyga Imigrant w trzecim pokoleniu, urodził się w Chicago w 1949 roku. Profesor historii (emerytowany w 2017 r.) w Columbia College w Chicago. Studia doktorskie ukończył w 1981 roku na Uniwersytecie Illinois w Chicago. Jest autorem i współautorem sześciu książek poświęconych historii Chicago i chicagowskiej Polonii, m.in. “Slaughterhouse: Chicago’s Union Stock Yard and the World It Made” (2015), “Chicago: A Biography” (2009) i “Polish Immigrants and Industrial Chicago” (1991, 2001). Obecnie pracuje nad książką “Polish Chicago”. Laureat nagród Oskara Haleckiego i Mieczysława Haimana przyznawanej przez Polish American Historical Association oraz nagrody Catholic Book Award. Profesor wizytujący na uniwersytetach: Chicagowskim, Illinois i Oksfordzkim. W latach 2013-14 wykładał w Instytucie Studiów Amerykańskich i Polskiej Diaspory na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Współpracuje z wieloma muzeami, instytucjami pomocowymi i organizacjami etnicznymi w celu zachowania i prezentowania historii.   Na zdjęciu głównym: Ref-Ren przy pracy