Osoby zamieszkujące za granicą, z dala od rodziny, często stykają się z sytuacją, gdy po śmierci ich najbliższych okazuje się, że zostali oni pominięci w testamencie, albo że rodzinny majątek, który zgodnie z ustawą powinni oni nabyć w drodze dziedziczenia, został rozdysponowany poprzez darowizny na rzecz innych członków rodziny, czy też nawet osoby niespokrewnione. Warto wiedzieć, że analiza prawna sytuacji często pozwala takim pominiętym spadkobiercom na skuteczne roszczenia o zachowek.
Z drugiej strony osoby otrzymujące darowiznę nie mają najczęściej świadomości, iż istnieją sytuacje w których po śmierci darczyńcy mogą spotkać się z roszczeniem o zapłatę zachowku ze strony pewnego kręgu spadkobierców ustawowych darczyńcy. Jak to możliwe? Zgodnie z przepisem art. 991 § 1 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy należą się: (i) jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, (ii) w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Powyższe roszczenie zwane jest roszczeniem o zachowek i przysługuje ono w/w osobom nie tylko gdy zostaną pominięci w testamencie, ale również w sytuacji, gdy rodzinny majątek jeszcze za życia spadkodawcy został w drodze darowizny przeniesiony na inne osoby. Przykładowo jeśli pan Jan, którego majątek stanowiło mieszkanie w Warszawie o wartości 700 tys. złotych i oszczędności na rachunku bankowym w wysokości 10 tys. złotych, za życia poczynił darowiznę na rzecz jednego z dwóch synów przenosząc na niego własność w/w mieszkania, syn który nie otrzymał darowizny uprawniony będzie do roszczenia o zachowek do obdarowanego brata.
Jak obliczyć wartość zachowku należnego pominiętemu synowi? Przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku, między innymi darowizny dokonane przez spadkodawcę, zatem w kazusie z udziałem pana Jana uwzględniona zostałaby darowizna mająca za przedmiot mieszkanie. Oczywiście przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, zatem okoliczność, że pan Jan przykładowo darował kuzynce w prezencie ślubnym kwotę pieniężną nie przekraczającą standardowych wartości, nie miałaby znaczenia.
Nie bierze się również pod uwagę darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, co oznacza, iż fakt darowania przez spadkodawcę dalej niż 10 lat przed śmiercią znacznej kwoty pieniężnej na rzecz przyjaciela, nie będzie wpływał na wartość zachowku.
Co istotne przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Zatem gdyby pan Jan dokonał darowizny w/w mieszkania na rzecz przyjaciela lub dalszego kuzyna przed narodzeniem syna, syn jako zstępny nie mógłby żądać doliczenia do wartości spadku tejże darowizny. Analogicznie przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Regulacja kodeksu cywilnego stanowi, że uprawniony do zachowku swoje roszczenie z tego tytułu powinien skierować w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercy (spadkobiercom), w drugiej zaś – przeciwko zapisobiercom windykacyjnym. Jeżeli jednak nie może otrzymać od nich zachowku, przysługiwało będzie mu odpowiednie roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku przeciwko osobie, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Co to w praktyce oznacza? W jakich sytuacjach obdarowany może zwolnić się z obowiązku zapłaty zachowku na rzecz spadkobiercy darczyńcy?
Co do zasady obdarowany zwolniony będzie z odpowiedzialności za zapłatę zachowku jeśli wykaże, że uzyskaną w drodze darowizny korzyść zużył. Reguła ta obwarowana jest jednak pewnymi warunkami. Niewątpliwie decydujące znaczenie przy ocenie istnienia wzbogacenia ma chwila wystąpienia przez uprawnionego do zachowku z żądaniem jego zapłaty. Przyjmuje się, że możliwość niebrania pod uwagę zużytych korzyści ograniczona jest jedynie do sytuacji, gdy obdarowany zużył korzyść, wiedząc o ciążącym na nim obowiązku zaspokojenia roszczenia o zachowek. Niewątpliwie po wystąpieniu przez uprawnionego spadkobiercę z żądaniem zapłaty zachowku, obdarowany nie może kwestionować swojej powinności liczenia się z obowiązkiem zaspokojenia roszczenia o zachowek.
Co istotne obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.
Elżbieta Dębowska-Krzyszczak
Partner Kancelarii Adwokackiej PDP – Pawłowska, Dębowska, Puchalski sp.p. z siedzibą w Warszawie, której jednym z profili działalności jest prowadzenie spraw osób zamieszkałych za granicą. Posiada bogate doświadczenie zdobyte m.in. w Stanach Zjednoczonych, które wykorzystuje przy prowadzeniu sporów sądowych nie tylko w sprawach gospodarczych, ale również z zakresu prawa zobowiązań, prawa rodzinnego oraz prawa spadkowego (liczne sukcesy w postępowaniach rozwodowych).
Kancelaria Adwokacka PDP – Pawłowska, Dębowska, Puchalski Spółka partnerska
ul. Poznańska 21 lok. 34, 00 – 685 Warszawa
+ 48 22-828-12-15, + 48 609 572 585, +48 500 188 483
www.pawlowska-debowska.pl
fot.pxhere.com
Ewa Malcher
