Zapisyterroru.pl to przedsięwzięcie powstałego trzy miesiące temu Ośrodka Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego. Zainicjowany w czwartek projekt to początek tworzenia portalu, na którym powstanie największy w Europie zbiór zeznań i świadectw ludności cywilnej odnoszący się do okupacji niemieckiej i sowieckiej. Na razie w bazie zamieszczane będą przede wszystkim zapisy przesłuchań świadków przed działającą tuż po wojnie Główną Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, przemianowaną potem na Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.
W zeznaniach gromadzonych po II wojnie światowej na potrzeby śledztw w sprawie zbrodni niemieckich kryją się zapisy osobistych doświadczeń tysięcy Polaków: ofiar nazistowskiego terroru, ich rodzin i bliskich. Choć wykorzystywano je w postępowaniach sądowych i badaniach historycznych, wciąż pozostają mało znane. Rzadko sięgają po nie zagraniczni historycy i twórcy kultury.
Podsekretarz stanu w MKiDN Magdalena Gawin, inicjatorka powstania Ośrodka Badań nad Totalitaryzmami przypomniała, że zeznań zebranych tuż po wojnie przez Główną Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce jest bardzo wiele. W samej Warszawie przeprowadzono około 80 śledztw. "W PRL dostęp do tych zeznań był ewidentnie reglamentowany, choć nie miały one statusu tajnych śledztw ani tajnych zeznań. Nie miały do nich jednak dostępu ani rodziny ofiar, ani też same ofiary. Rodziny nie były też informowane o przebiegu śledztw, nie można było poprosić o wgląd w dokumentację. Również historycy mieli do tych dokumentów bardzo ograniczony dostęp i w zasadzie te śledztwa zostały nieco zapomniane" - mówiła Gawin.
W 1998 roku dokumenty Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich trafiły do zasobu archiwalnego IPN. Nazwa komisji uległa wtedy zmianie na Główną Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, w ramach którego rozpoczęto zbieranie materiału dowodowego dokumentującego zbrodnie sowieckie i komunistyczne. Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami współpracuje z IPN i prowadzi działania komplementarne wobec jego działań. Jak wyjaśniła Gawin, IPN nie ma prawa udostępniania tego rodzaju dokumentów w internecie, może to natomiast robić nowy ośrodek.
"Główna misja Ośrodka Badań nad Totalitaryzmami polega na tym, by upowszechniać głos ludności cywilnej i doświadczenia Polaków podczas II wojny światowej w świecie Zachodu. Przede wszystkim w tych ośrodkach naukowych i kulturalnych, gdzie rodzą się opinie na temat losów narodów, na temat losów całych wspólnot. I to jest ta najważniejsza misja ośrodka" - podkreślała Gawin.
Dodała, że zamieszczone na portalu świadectwa zostaną przetłumaczone na angielski - tak, by mogły dotrzeć do szerokiego grona odbiorców, umożliwić odkrycie historii rodzinnych i lokalnych, zainteresować uczonych, dziennikarzy i ludzi kultury. Przede wszystkim jednak mają trafić do obiegu międzynarodowego, aby upowszechnić na świecie wiedzę o okupacji niemieckiej w Polsce i pamięć o ofiarach terroru.
"Te dokumenty są niezmiernie ciekawe, bo jest to głos autentycznych ludzi, którzy opowiadają o swoim własnym życiu, o bezradności, o tym, co spotkało ich rodziny. Jest to ważne źródło do indywidualizacji losów ludzkich. Ciągle zmagamy się z problemem powszechnym w PRL-owskiej historiografii, że cierpienia narodu wyrażano liczbami. Mówiliśmy +rozstrzelano 50 Polaków+, +skazano na karę śmierci 100 Polaków+, ale to były tylko liczby. Naszą powinnością jest nazwać tych ludzi po imieniu, przywołać ich tożsamość, aby mogli zająć należne im miejsce w naszej historii" - mówiła Gawin.
"Jestem więcej niż pewna, że na tej liście zeznających wielu z nas rozpozna własne babcie, dziadków, krewnych. My sami nie wiemy, że członkowie naszych rodzin zeznawali przez komisją, dotyczy to nie tylko ludzi z Warszawy, ale z całego kraju. Teraz, w 72. rocznicę ludobójstwa na Woli, oddajemy głos Warszawie. A potem będzie prowincja. W zbiorach są zeznania zupełnie zapomniane, z których nie korzystano nigdy przez cały ten okres ponad 70 lat, jak na przykład zeznania z okolic Radomia i Kielc, które udostępnimy w następnej kolejności" - mówiła Gawin.
Piotr Gliński, minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego powiedział, że Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego to "instytucja, która ma udostępniać pamięć". Jak zaznaczył, to właśnie pamięć decyduje o charakterze, jakości, sile wspólnoty politycznej, o tożsamości. "Dzisiejszy świat wypełniony jest konkurencją, także w obszarze pamięć" - dodał Gliński.
W czwartek na portalu zapisyterroru.pl udostępniono pięćset relacji osób z Warszawy i jej okolic. Są wspomnienia ocalałych z rzezi Woli, ale też świadectwa dotyczące zbrodni w Wawrze, która miała miejsce jeszcze w grudniu 1939 roku; są zeznania z Pawiaka, opowieści o aresztowaniach i śledztwach gestapo, a także zeznania polskich Żydów ocalałych z transportów do Treblinki.
Największą część stanowią świadectwa rzezi Woli. "Ludobójstwo na warszawskiej Woli było niewyobrażalnym dramatem mieszkańców naszego miasta. W ciągu pierwszych dni powstania na rozkaz Hitlera, w zemście za wybuch powstania warszawskiego, zostało zamordowanych około 50 tys. mieszkańców warszawskiej Woli. Była to największa masakra ludności cywilnej, która się wydarzyła podczas II wojny światowej w tak krótkim czasie" - podkreślała Anna Gutowska, p.o. dyrektora Ośrodka Badań nad Totalitaryzmami.
Na stronie zapisyterroru.pl można przeglądać zebrane zapisy segregując je według nazwisk świadków albo miejsc, gdzie działy się opisywane wydarzenia. W ten sposób można poznać historię danej miejscowości, ulicy, a w niektórych przypadkach - konkretnego budynku. Na stronie udostępniono skany maszynopisów zeznań i ich opracowanie oraz tłumaczenia na angielski, a także krótkie biogramy świadków. (PAP)
Ewa Malcher
