Ewa Malcher
135 lat temu powstał Związek Narodowy Polski, największa na świecie etniczna organizacja skupiająca Polaków na emigracji.
,,Organizacyę naszą oprzeć pragniemy na następujących punktach:
Łączność w działaniu, odnosząc się do potrzeb każdego z nas pojedyńczo,
łączność działania w gromadnem osiedlaniu się,
łączność działania w stosunku do kraju ojczystego.
Pokażmy światu co Polak na wolnej ziemi może.
Podajmy sobie bratnią dłoń! Polska patrzy na nas!”
(Korspondencja Edwarda Odrowąża, uczestnika powstania styczniowego, późniejszego pierwszego redaktora naczelnego organu związkowego „Zgody”)
Pisząc o powstaniu Związku Narodowego Polskiego nie sposób pominąć tła historycznego XIX-wiecznej polskiej emigracji – rozbiorów i zrywów niepodległościowych.
Pierwsze grupy emigrantów z Polski przybyły ze Śląska; po nich przybywali w mniejszych grupach Pomorzanie i Poznaniacy. Potem zaczęli napływać emigranci z innych części rozdartej Polski, z zaborów austriackiego i rosyjskiego. Źródła podają, że w roku 1835 w Stanach Zjednoczonych było kilka setek Polaków.
Emigranci najczęściej uważali swój pobyt na ziemi amerykańskiej za chwilowy. Czekali w gotowości na hasło do powrotu w każdej chwili, aby podjąć na nowo walkę o wolność. Lata upływały, a hasła nie padało. Z czasem zaczęli się rozpraszać, szukając zajęcia i z konieczności oswajając się z myślą dłuższego, niż się spodziewali, pobytu na obcej ziemi. Zaczęto więc myśleć o organizacji, która jednoczyłaby wszystkich Polaków rozproszonych po wielu amerykańskich miastach. I tak, w roku 1842 powstała pierwsza polska organizacja – Towarzystwo Polaków w Ameryce (Stowarzyszenie Polaków w Ameryce). Jej założycielem był Henryk Kałusowski, dusza wszelkich inicjatyw na rzecz Polski, jak również inicjator działalności biblioteki i muzeum związkowego. Do towarzystwa tego należeli żołnierze powstania listopadowego z 1831 roku.
Starania o zjednoczenie
W następnych latach powstawały kolejne polskie towarzystwa i organizacje, z różnym skutkiem – niektóre upadały niebawem po założeniu.
I tak poprzez Towarzystwo Demokratyczne Wygnańców Polskich (1852), Komitet Emigracji Polskiej w Europie (1863), Gminę Polską (1866) dochodzimy do roku 1870. W tym roku ukazał się w druku ,,Projekt Ustawy Zjednoczenia Polaków w Ameryce”. Projekt ten stanowi dokument pierwszych usiłowań skupienia tych towarzystw w jednej organizacji narodowej.
Julian Lipiński, jeden z założycieli Związku Narodowego Polskiego, tak pisze w swoich pamiętnikach: ,,Każdy czuł potrzebę stworzenia jakiejś organizacyi, która by rozrzuconych po całym świecie braci w jedno związała ogniwo i dążnościom ich wspólny nadała kierunek”.
W tym czasie, w latach 70. XIX w., liczba polskich emigrantów w Stanach Zjednoczonych wynosiła ponad 10 tysięcy. W samym Nowym Jorku było kilka tysięcy Polaków. Ważną rolę odgrywały czasopisma polskie, w których prócz powieści, wiadomości z historii czy porad praktycznych zamieszczane były odezwy patriotyczne, informacje dotyczące spraw narodowych, projektów powstania nowych czy upadających starych organizacji polonijnych. Pierwszą polską gazetą był ,,Orzeł Polski”, ukazujący się w latach 1870–72. Po upadku tytułu najważniejszym zdarzeniem w rozwoju ruchu narodowego polskiego w Ameryce Północnej było założenie ,,Gazety Polskiej” w Chicago. Pierwszy numer ukazał się 25 października 1873 roku. Gazeta, aż do powołania do życia ,,Zgody”, organu ZNP, w roku 1881, była przewodniczką i zwierciadłem tego ruchu.
To właśnie w ,,Gazecie Polskiej” z dnia 13 maja 1875 roku znajdujemy odezwę do polityczno-narodowych towarzystw polskich rozsianych po całej Ameryce. W apelu wydawca gazety Władysław Dyniewicz wzywa do porozumienia się między sobą i do zjednoczenia. Myśl tę szybko podchwyciła Gmina Polska, drukując w ,,Gazecie Polskiej” następną odezwę pod hasłem: ,,Zjednoczeni staniemy się silnymi!”.
Pierwsze próby zjednoczenia Polaków możemy odnotować już w roku 1876. To wspomniana już Gmina Polska, towarzystwo, które powstało w Chicago w 1866 roku, próbowało utworzyć zalążek polonijnej organizacji. Jak pisze Stanisław Osada – pierwszy, który spisał historię ZNP w 1905 roku, czyli 25 lat po tym, jak powstał Związek Narodowy Polski –,,nigdy przed tym ani nigdy potem nie było ruchliwszego towarzystwa polskiego”.
Towarzystwo organizowało przedstawienia amatorskie, obchody ku czci poległych, wycieczki i spotkania, utrzymywało bibliotekę i czytelnię. Wypłacano też pośmiertne, dawano wsparcie w chorobie, jednym słowem starano się wszelkimi siłami budzić życie i ducha narodowego. W roku 1876, kiedy w ,,Gazecie Polskiej” były drukowane odezwy nawołujące do zjednoczenia, Gmina Polska była dobrze rozwinięta.
Jednakże dobre chęci Gminy, by założyć polską, jednolitą organizację nie powiodły się. Nie wszystko było dobrze zorganizowane i ustalone do końca. Projektodawcy mieli wiele dobrych chęci, ale mało znajomości rzeczy, aby należycie przeprowadzić połączenie się wszystkich Polaków w Ameryce w jedną organizację.
Agaton Giller – inicjator powstania ZNP
O zjednoczeniu Polaków na obczyźnie i utworzeniu jednej organizacji myślał Agaton Giller. Był to działacz powstańczy, dziennikarz, były członek Rządu Narodowego (konspiracyjny rząd polski działający w Warszawie podczas powstania styczniowego), który wypędzony z Galicji osiadł w Szwajcarii w miejscowości Rappersville. Tutaj w roku 1869 powstało Muzeum Narodowe Polskie, w którym zgromadzone były archiwalia i księgozbiory oraz pamiątki narodowe, głównie z okresu Wielkiej Emigracji i powstania styczniowego.
Do 1918 roku Muzeum stanowiło ośrodek polskiego życia kulturalnego i politycznego na wychodźstwie. Stąd to właśnie Agaton Giller słał do Ameryki, do organizatorów Związku Narodowego Polskiego, listy ze swoimi poradami, a później z pochwałami i poparciem tak zacnego przedsięwzięcia. Śledząc ze Szwajcarii wszystko, co dzieje się w Ameryce, wystąpił z listem o potrzebie utworzenia organizacji amerykańskiej Polonii. List ten był opublikowany we wspomnianej wyżej ,,Gazecie Polskiej” w 1879 roku.
,,Ponieważ więc emigracya jest i stanowi siłę wielką, której zaprzeczyć nie można, powinno więc być zadaniem dobrze zrozumianego patryotyzmu tak nią pokierować, ażeby sprawa ojczyzny największy z niej pożytek odnieść mogła” – pisał Agaton Giller do Polaków w Ameryce.
Agaton Giller dobrze rozumiał też rolę prasy polskiej. Uważał, że ,,dobra prasa polska w Ameryce stanie się najdzielniejszym czynnikiem życia publicznego. Bez dziennikarstwa i literatury życie wyższe, społeczno-polityczne, narodowe i religijne nigdzie już dzisiaj utrzymać się nie da”.
Powstanie ZNP
Kolebką powstania Związku Narodowego Polskiego jest Filadelfia, gdzie garstka światłych Polaków rozumiała potrzebę stworzenia organizacji jednoczącej Polaków i postanowiła sugestie Agatona Gillera wprowadzić w życie. Rozpoczęcie prac organizacyjnych zapoczątkowała prywatna rozmowa Juliana Lipińskiego z Juliuszem Andrzejkowiczem, kupcem od dawna osiadłym w Ameryce, na temat rozproszenia Polaków. Podczas następnego spotkania, w większym już gronie, postanowiono, że ta bardzo potrzebna organizacja ma nazywać się Związek Narodowy Polski. Ostatecznie dnia 15 (niektóre źródła podają 14) lutego 1880 roku zwołano zebranie, na którym obecni byli Juliusz Andrzejkowicz, Jan Popieliński, Juliusz Szajnert i Julian Lipiński.
Na pierwsze zebranie oprócz wymienionych przybyło około piętnaście osób i od razu dziesięć czy jedenaście podpisało deklarację członkowską. Juliusz Andrzejkowicz został wybrany prezesem, sekretarzem Juliusz Szajnert, a kasjerem został Julian Lipiński. Do Agatona Gillera, do Szwajcarii, został wysłany list z prośbą o akceptację i następne rady. W odpowiedzi Agaton Giller przysyła list pochwalny, w którym wyraża najwyższe uznanie i całkowite poparcie dla nowej polskiej organizacji.
Zaraz po zorganizowaniu się założyciele ZNP wystosowali do rodaków pierwszą odezwę, która opublikowana została w ,,Gazecie Polskiej” pod koniec lutego 1880 roku. Można tam było przeczytać: ,,Mamy tu punkt oparcia, mamy wolność stowarzyszenia, prasy i mowy, mamy liczbę, ale brak nam siły, bo jesteśmy jak ziarenka prochu rozsiane po powierzchni ziemi. Zebrane w kupę, wsypane do miny, te ziarenka tworzą siłę, co góry rozsadza. W rozsypce, w osamotnieniu jesteśmy niczem”.
Drugim ważnym krokiem było opracowanie ,,Planu statutów dla Stowarzyszenia Polaków w Stanach Zjednoczonych”. Większość jego paragrafów przeszła do pierwszej konstytucji związku i utrzymała się w niej przez długie lata. Ważnym paragrafem był ten, który mówił, że Związek Narodowy Polski uważa się za zawiązany, kiedy grup wchodzących w skład związku będzie co najmniej pięć. Inne dotyczyły zasad formowania się związku, wyborów na stanowiska związkowe, obowiązków komitetu, który odpowiedzialny miał być za zwołanie Sejmu. W czerwcu 1880 roku pojawił się okólnik komitetu Związku Narodowego Polskiego, w którym donoszono, że deklaracje przystąpienia do Związku podpisało 10 różnych towarzystw, Gmina Polska, Gwardia Warszawska i Kółko Dramatyczne. Reprezentowane były stany: Illinois, Kalifornia, Pensylwania, Michigan i Nowy York.
21 września 1880 r. w Chicago odbył się pierwszy zjazd ZNP. Uchwalono na nim Konstytucję Związku, wybrano Centralny Zarząd, powzięto szereg uchwał i postanowień, jak np. wypłatę pośmiertnego w sumie 500 dol., utrzymywanie Domów Polskich, wybrano komitet, który miał opracować odezwy do wszystkich Polaków dotyczące wstępowania do organizacji. Ustalono też cele Związku, którymi były: opieka nad polskimi emigrantami, obrona polskich interesów, bratnia pomoc rodzinie w razie śmierci członka na zasadzie obowiązkowej ustalonej składki.
Dalsze dzieje ZNP
I tak od tej pamiętnej daty, 15 (czy 14) lutego 1880 roku, początkowo co roku (do 1901), następnie co dwa lata (do 1915 roku), co trzy (do 1931 roku), i później, od 1931 roku do dzisiaj, co cztery lata zbiera się Sejm Związku Narodowego Polskiego. W ciągu tych 135 lat Związek rozrósł się do olbrzymiej organizacji, mającej swoich członków w 37 stanach, takich jak m.in.: Arizona, Kalifornia, Kolorado, Connecticut, Delaware, Floryda, Illinois, Indiana, Maryland, Massachusetts, Michigan, Minnesota, Missouri, Nebraska, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork, Dakota Północna, Ohio, Oregon, Pensylwania, Rhode Island, Teksas, Wirginia, Waszyngton i Wisconsin.
Związkowym organem prasowym została ,,Zgoda”, której konieczność istnienia zauważono już na drugim sejmie w 1881 roku. Powołany do życia dwutygodnik (dziś kwartalnik) istnieje do dzisiaj. Pierwszym redaktorem naczelnym został dawny sekretarz związkowy Edward Odrowąż, a pierwszy numer ,,Zgody” ukazał się 23 listopada 1881 roku w Nowym Jorku. Odrowąż nadał ,,Zgodzie” od samego początku kierunek: służba narodowi i organizacji.
Pierwsze dwadzieścia pięć lat historii Związku Narodowego Polskiego to okres wytrwałej pracy organizacyjnej, która przygotowywała związek do objęcia przywództwa nad całą Polonią w Stanach Zjednoczonych. Praca ta przyciągała najszlachetniejsze i najświatlejsze umysły emigracyjne, jak i zwykłych ludzi, którzy tysiącami przybijali do amerykańskich portów. W roku 1900 w Stanach Zjednoczonych było około dwóch milionów emigrantów o polskich korzeniach. Kulminacyjnym punktem dla emigracji był rok 1904. Tego roku do Stanów przybyło około miliona emigrantów, w tym duża liczba z ziem polskich. W owych latach życie organizacyjne związku kwitło. Odbywały się odczyty, zgromadzenia ludowe i obchody patriotycznych rocznic, działała akcja oświatowa. W pracy tej przodował ZNP ze swoim Wydziałem Oświaty.
Działalność Związku jest od początku do dziś bardzo silnie związana z dziejami i życiem amerykańskiej Polonii. Dzisiaj niektóre hasła straciły na aktualności. Polska jest krajem wolnym i nie ma potrzeby wyzwalać jej spod okupacji. Chyba nie istnieje już dzisiaj zbyt wielu takich romantycznych patriotów, którzy głosiliby dawne hasła związkowe: ,,Jeżeli żyć, to dla Polski, a jeżeli cierpieć i umierać – to za Polskę”. Natomiast inne hasła, przede wszystkim: ,,Zjednoczeni staniemy się silnymi”, nie tracą nic ze swej aktualności.
Krystyna Białasiewicz, Grzegorz Dziedzic
Historia ZNP w datach
1880 – założenie Związku Narodowego Polskiego w Filadelfii i Chicago. Celem związku jest pomoc polskim imigrantom w funkcjonowaniu w amerykańskim społeczeństwie oraz zjednoczenie środowisk imigranckich w imię wolności i dobra Polski1881 – powstaje organ prasowy ZNP „Zgoda”, który ukazuje się do dziś, przypominając czytelnikom o ich etnicznym pochodzeniu i informując o działaniach związku
1886 – powstanie funduszu ubezpieczeniowego, chroniącego rodziny i bliskich jego członków. W chwili obecnej fundusz dysponuje aktywami w wysokości 765 mln dolarów
1891 – powstanie biblioteki i czytelni ZNP, a co za tym idzie postępujące zaangażowanie związku w kształcenie swoich członków i stworzenie programów oświatowych, współcześnie głównie w formie stypendiów uczelnianych
1900 – formalne uznanie równych praw kobiet w szeregach ZNP, co nastąpiło na dwie dekady przed przyznaniem kobietom prawa głosu w wyborach prezydenckich w USA.
1910 – odsłonięcie w Waszyngtonie pomników bohaterów amerykańskiej wojny rewolucyjnej – Tadeusza Kościuszki i Kazimierza Pułaskiego. W uroczystościach udział wziął prezydent Stanów Zjednoczonych. Pomniki powstały dzięki staraniom ZNP.
1912 – otwarcie college’u ZNP w Cambridge Springs w Pensylwanii. W ciągu 75 lat istnienia uczelni ponad 10 tys. młodych ludzi zdobyło tam wykształcenie. Związek Narodowy Polski przeznaczył ponad 20 mln dolarów na rozwój szkoły.
1918 – wraz z zakończeniem I wojny światowej Polska odzyskała niepodległość po 123 latach zaborów. ZNP od swojego powstania wspierał niepodległościowe dążenia Polski.
1932 – dzięki inicjatywie ZNP powstaje polonijne harcerstwo. Przez szeregi ZHP w Ameryce Północnej przeszło ponad 52 tys. młodych ludzi.
1944 – ZNP odegrał wiodącą rolę w stworzeniu Kongresu Polonii Amerykańskiej, organizacji zrzeszającej środowiska polonijne, mającej za cel obronę niepodległości i wolności Polski przed okupacją niemiecką i sowiecką. Kongres istnieje do dziś, ściśle współpracując z ZNP w celu wspierania polskiej wolności i rozwoju ekonomicznego, jak również wspierania Amerykanów polskiego pochodzenia
1980 – Prezydent Jimmy Carter wziął udział w obchodach 100-lecia istnienia ZNP
1989 – Związek Narodowy Polski z radością powitał stworzenie demokratycznego rządu Rzeczypospolitej Polskiej, kierowanego przez obóz solidarnościowy
1991 – ZNP zorganizował uroczystości w 200. rocznicę powstania konstytucji polskiej z 1791 r. jako drugiej, po amerykańskiej. Charakter obchodów podkreślał duchowe związki Polaków i Amerykanów, a same uroczystości służyły uhonorowaniu blisko 300 tys. członków związku, dumnych ze swojego kulturowego i etnicznego dziedzictwa
1992–1995 – ZNP przekazał setki tysięcy dolarów jako pomoc dla ofiar trzęsienia ziemi w Kalifornii, huraganu na Florydzie, powodzi spowodowanych przez rzeki Missisipi i Missouri, podkreślając pomocowy charakter działalności związku
1995 – Na 42. konwencji związku suma 500 tys. dolarów została przeznaczona na stypendia dla członków ZNP – studentów szkół wyższych. Do roku 1999 przyznano ponad 2300 stypendiów, na łączną kwotę 1 mln 400 tys. dolarów
1996–1998 – Związek Narodowy Polski poprzez kampanie pomocowe prowadzone w mediach – radiu WPNA i „Dzienniku Związkowym” oraz fundacji założonej przez Kongres Polonii Amerykańskiej, zebrał setki tysięcy dolarów, przeznaczonych następnie na remont klasztoru jasnogórskiego, pomoc powodzianom w Polsce i stworzenie Centrum Kulturalnego Jana Pawła II w Waszyngtonie
1999 – ZNP odegrał ważną rolę w procesie przyłączenia Polski do struktur NATO poprzez swój udział i wspieranie działań Kongresu Polonii Amerykańskiej
2003 – 44. Konwencja ZNP w Denver w stanie Kolorado potwierdziła wiodącą pozycję związku w środowisku Polonii amerykańskiej. Do ZNP należało ponad 200 tys. członków
2005 – Do ZNP dołączył Związek Polaków w Ameryce z Ohio, zwiększając tym samym zasięg wpływów organizacji i ilość członków. Związek obchodził 125-lecie swojego istnienia
2015 – 135. rocznica powstania ZNP. Związek Narodowy Polski idąc z postępem technologicznym, działa również w internecie, rozwijając swoją stronę internetową i podkreślając swoją obecność w mediach społecznościowych
