Ewa Malcher
Do wielu rocznic obchodzonych w 2014 r. dołącza 75. rocznica otwarcia Wystawy Światowej w Nowym Jorku w 1939 r., nazywanej The World of Tomorrow, czyli Świat Jutra. Wystawa została otwarta przez prezydenta USA Franklina Roosevelta oraz Alberta Einsteina 30 kwietnia, w 150. rocznicę złożenia przysięgi przez pierwszego prezydenta Stanów Zjednoczonych – Jerzego Waszyngtona. W wystawie, którą zwiedziły ponad 44 miliony ludzi, uczestniczyło wiele państw, w tym Polska. Cenne obiekty prezentowane w pawilonie polskim znajdują się w kolekcji Muzeum Polskiego w Ameryce (MPA).
Pawilon polski na wystawie wzniesiony został na terenie o powierzchni 70 tys. stóp kwadratowych. W archiwum MPA przechowywane są plany pawilonu wg projektu Jana Cybulskiego i Jana Galinowskiego. Akcentem wejściowym była ażurowa wieża o wysokości 50 m, wzorowana na polskich basztach średniowiecznych i przystosowana do modernistycznego charakteru wystawy. U wejścia stał pomnik Władysława Jagiełły dłuta Stanisława K. Ostrowskiego. (Po zamknięciu wystawy pomnik przekazano miastu Nowy Jork. Dzięki staraniom The King Jagiello Monument Committee dzieło oficjalnie odsłonięto 15 lipca 1945 r. w Central Park, gdzie można je podziwiać do dziś).
Uroczystość otwarcia pawilonu, połączona z odsłonięciem pomnika, odbyła się 3 maja 1939 r., z okazji 148. rocznicy proklamowania polskiej konstytucji. Władze RP reprezentował ambasador Polski w Waszyngtonie – hrabia Jerzy Potocki. Towarzyszyli mu: komisarz ekspozycji baron Stefan de Ropp i konsul generalny RP w Nowym Jorku – hrabia Sylwester Gruszka.
Podczas wystawy z recitalem wystąpił Jan Kiepura, wystawiono "Harnasie" Karola Szymanowskiego oraz "Bajkę" Stanisława Moniuszki. W centralnym punkcie pawilonu, który stanowiła sala honorowa, odbył się wernisaż historycznego cyklu 7 obrazów namalowanych wspólnie przez 11 członków Bractwa św. Łukasza. Eksponaty podziwiano też w salach: sztuki, opieki społecznej, sztuki ludowej, nauki i innych.
Wybuch II wojny światowej uniemożliwił powrót eksponatów do Polski. Po zakończeniu wystawy, w październiku 1940 r., komisarz Ropp, pełnomocnik rządu polskiego, borykając się z problemami przechowania i zabezpieczenia wystawy, podjął decyzję, w wyniku której część eksponatów trafiła na licytację. Dzięki staraniom prezesa ZPRKA Józefa Kani i kustosza Mieczysława Haimana za kwotę 24 tys. dolarów zakupiono część obiektów do muzeum, a większość przejęto w depozyt. Transakcja była korzystna dla obu stron. Uratowała obiekty przed rozproszeniem, a pozyskane fundusze pomogły w spłaceniu długów Komisariatu. Zanim obiekty trafiły do muzeum, wystawiono je w Cleveland i Detroit. W transporcie wiele z nich uległo zniszczeniu, dlatego też w obecności celników sporządzono listę uszkodzeń.
Otwarcie wystawy w Muzeum ZPRKA nastąpiło 3 maja 1941 r. W uroczystości uczestniczył wicepremier rządu polskiego Stanisław Mikołajczyk, a premier Władysław Sikorski zwiedził wystawę dwa tygodnie wcześniej, 19 kwietnia 1941 r. Ze względu na czasy wojenne sprawa depozytów w muzeum ciągnęła się latami, o czym świadczy zgromadzona w archiwum bogata korespondencja Mieczysława Haimana. Ostatecznie w 1966 r. MPA stało się pełnoprawnym właścicielem eksponatów, które stanowiły własność rządu, a po likwidacji pawilonu polskiego zostały zdeponowane przez komisarza pawilonu Stefana Roppa w MPA. Akt darowizny podpisał z upoważnienia rządu PRL Lucjan Motyka, minister kultury i sztuki, dnia 7 października 1966 r.
Tak w największym skrócie przedstawia się historia pawilonu i eksponatów z wystawy w 1939 roku. Wszystkich zainteresowanych odsyłamy do wydanej w ubiegłym roku przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego pracy dr Krystyny Nowakowskiej pt. "Pawilon Polski na nowojorskiej wystawie światowej 1939–1940 i jego dalsze dzieje". Bogato ilustrowana, dwujęzyczna pozycja, z którą można zapoznać się w bibliotece MPA lub zakupić w sklepiku muzealnym, jest efektem wieloletnich badań m.in. w archiwum MPA.
Eksponaty z Wystawy Światowej z 1939 roku można podziwiać w godzinach otwarcia placówki: 11–16 od piątku do wtorku, 11–19 w środy, w czwartki MPA jest zamknięte.
Serdecznie zapraszamy.
Halina Misterka
archiwista MPA
Zdjęcie główne: Wystrój Sali Głównej MPA z czasów pozyskania eksponatów z Wystawy Światowej
Wszystkie zdjęcia pochodzą z archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce
