Kalejdoskop
Na tropie tajemnicy
Pomijając jednak ten mało atrakcyjny wygląd, gatunek ten ma szokującą cechę: może żyć nawet 400 lat! W związku z tym międzynarodowy zespół naukowców z Europy i Stanów Zjednoczonych skompletował genom rekina grenlandzkiego, co ma dać naukowcom możliwość odkrycia tajemnicy niezwykłej długowieczności zwierzęcia.
„Każde badanie dotyczące mechanizmów, dzięki którym to zwierzę jest w stanie żyć tak długo, w pewnym punkcie będzie wymagało uzyskania sekwencji genomu” – powiedział Steve Hoffmann, biolog z Instytutu Leibniza i Uniwersytetu Friedricha Schillera w Jenie w Niemczech, który kierował badaniami. Wyniki, opublikowane w periodykach naukowych, zawierają kompleksową analizę materiału genetycznego rekina. Zawierają również wstępne spostrzeżenia na temat konkretnych genów i mechanizmów biologicznych, które mogą być odpowiedzialne za wyjątkową długość życia zwierzęcia.
Naukowcy odkryli, że rekiny grenlandzkie posiadają bardzo duże genomy: około 6,5 miliarda par DNA lub bloków konstrukcyjnych, czyli dwa razy więcej niż u ludzi. Ku zaskoczeniu badaczy ponad dwie trzecie genomu składało się z powtarzających się genów, znanych jako elementy transpozycyjne lub geny „skaczące”. Geny te wstawiają się do innych i samoreplikują się poprzez mechanizm kopiowania. W ten sposób często zakłócają normalne funkcjonowanie genów i mogą powodować mutacje, co może prowadzić do rozwoju chorób lub problemów rozwojowych w organizmie.
Zjawisko to jest dodatkową zagadką, gdyż specjaliści zastanawiają się, jak rekiny te mogą żyć tak długo, skoro posiadają dużą liczbę szkodliwych genów. Sugerują, że rekin grenlandzki mógł wykształcić unikalny sposób przejmowania kontroli nad mechanizmem skaczących genów w celu duplikacji genów zaangażowanych w naprawę DNA. W centrum tej sieci znajduje się dobrze znany gen, zwany TP53, który został powiązany z naprawą DNA i tłumieniem guzów nowotworowych. Badanie opublikowane w 2016 roku wykazało, że słonie miały 20 kopii tego genu, a naukowcy uważają, że może on odpowiadać za silną odporność zwierzęcia na raka. Odkryto również, że gen jest strukturalnie zmieniony u rekinów grenlandzkich.
Szokujące odkrycia
Wieści o niezwykłej długowieczności rekina po raz pierwszy ujrzały światło dzienne w 2016 roku, kiedy w przełomowych badaniach opublikowanych w piśmie „Science” wykorzystano metody datowania radiowęglowego i techniki modelowania do oszacowania wieku 28 rekinów grenlandzkich. W ten sposób naukowcy odkryli, że zwierzęta te mogą żyć około 400 lat i osiągają dojrzałość płciową dopiero w wieku 150 lat. Zaszokowani naukowcy z całego świata od tamtej pory badają rekiny grenlandzkie, by lepiej zrozumieć, w jaki sposób gatunek ten może żyć tak długo. Niektórzy analizują jego serce, inni skupiają się na metabolizmie, a wielu monitoruje jego zachowania i otaczającą ekologię.
Rekiny grenlandzkie należą do największych żyjących gatunków morskich, osiągając maksymalną potwierdzoną długość 6,4 m (21 stóp) i ważąc ponad 1000 kg (2200 funtów). Żywią się głównie rybami, chociaż obserwowano, jak aktywnie polują na foki. Zarejestrowane ofiary ryb obejmowały też mniejsze rekiny, węgorze, śledzie, łososie, mintaje, dorsze, makrele, wilki morskie, halibuty i flądry. Znaleziono także rekiny grenlandzkie, które miały w żołądku resztki łosia, niedźwiedzia polarnego, konia i renifera (w jednym przypadku całego ciała renifera).
Zwierzę to jest również padlinożerne i wabi je zapach gnijącego mięsa w wodzie. Chociaż tak duży drapieżnik mógłby z łatwością pożreć człowieka, lodowate wody, w których zwykle żyje rekin grenlandzki, sprawiają, że prawdopodobieństwo ataków na ludzi jest bardzo niskie. Nie potwierdzono jak dotąd żadnych przypadków takich ataków. Zwierzęta te zajmują środowisko, które zwykle jest bardzo głębokie, szukając preferowanego siedliska w zimnej wodzie. Jako zmiennocieplny organizm żyjący w środowisku o temperaturze nieco powyżej zera, rekin grenlandzki jest ospały i porusza się wolno.
Mięso rekina grenlandzkiego jest toksyczne ze względu na obecność w nim wysokich stężeń tlenku trimetyloaminy (TMAO). Jeśli mięso jest spożywane bez wstępnej obróbki, spożyty TMAO jest metabolizowany do trimetyloaminy, która jest trująca. Mięso można przygotować do bezpiecznego spożycia, gotując je w kilku zmianach wody, susząc lub fermentując przez kilka miesięcy, by ostatecznie uzyskać kæstur hákarl, czyli przysmak mieszkańców Islandii. Tradycyjnie odbywa się to poprzez zakopywanie mięsa w ziemi na 6 do 8 tygodni, co usuwa z niego TMAO i powoduje również jego częściową fermentację. Następnie mięso jest wykopywane i wieszane w paskach do wyschnięcia na kilka kolejnych miesięcy. Przysmak ten – jak twierdzą sami Islandczycy – jest tylko dla konsumentów odważnych.
Trujące mięso rekina grenlandzkiego dało początek legendzie powszechnej wśród Indian z plemienia Inuitów o Skalugsuaku, pierwszym rekinie grenlandzkim. Legenda ta mówi, że stara kobieta umyła włosy moczem (powszechna praktyka zabijania wszy) i wysuszyła je szmatką, która została wywiana do oceanu i stała się Skalugsuakiem. Inny mit opowiada o Sednie, której ojciec odciął palce, gdy ją topił, a każdy palec zamienił się w morskie stworzenie, w tym Skalugsuaka.
Rekin grenlandzki odgrywa dużą rolę w kosmologiach Inuitów z kanadyjskiej wschodniej Arktyki i Grenlandii. Inuici wierzą, że rekin żyje w naczyniu Sedny, bogini morza, a w związku z tym jego ciało ma zapach podobny do amoniaku i działa jako duch pomocny szamanom.
Andrzej Malak
