Boski Dante

Jego Boska komedia uważana jest za arcydzieło światowej literatury. On sam nazywany jest „ostatnim poetą średniowiecza i jednocześnie pierwszym poetą naszych czasów”. Dante Alighieri – poeta, filozof, polityk, który przeciwstawiając się potędze władzy i korupcji został wygnany z rodzinnego miasta. A przecież nikt nie rozsławił włoskiej Florencji jak on. Podobnie jak imienia Beatrycze...

Rycerz i banita

Dante urodził się w tym pięknym toskańskim mieście w maju lub czerwcu 1265 roku. Jego ojciec był właścicielem ziemskim, średnio zamożnym, ale za to utytułowanym. Jednak zanim Dante wszedł w dorosłe życie, został sierotą. Matka zmarła, gdy chłopiec miał zaledwie 7 lat, a ojciec pożegnał się z życiem kilka lat później.

Jako młody rycerz Dante brał czynny udział m.in. w bitwie pod Campaldino w 1289 roku pomiędzy rywalizującymi miastami – Florencją i Arezzo. Obie strony waśniły się o to, czy popierać papieża czy cesarza rzymskiego. Po powrocie z walk Alighieri pracował jako urzędnik miejski i był zaangażowany w politykę. W 1300 roku został nawet wybrany na ważne stanowisko jednego z siedmiu przeorów miasta.

W przeciwieństwie do stanowiska rządu Florencji, Dante chciał, aby jego miasto było całkowicie niezależne i wolne zarówno od ingerencji papieskiej, jak i cesarskiej. Po przymusowym wygnaniu papieża do Awinionu w 1309 roku Dante zaczął popierać ambicje cesarza. Miał nadzieję, że Święte Cesarstwo Rzymskie przywróci chrześcijański porządek w Europie, a nie sądził, by do tego zdolni byli skorumpowani papiescy urzędnicy. Do zjednoczenia wprawdzie nie doszło, ale w jednym poeta się nie mylił: waśnie między różnymi włoskimi miastami-państwami doprowadziły do upadku wszystkich.

W styczniu 1302 roku Dante został wygnany z rodzinnego miasta za swoje poglądy polityczne, a następnie oskarżony o masową korupcję przez urzędników należących do konkurencyjnej frakcji politycznej. Zarzuty były fikcyjne, ale wyrok jak najbardziej realny: spalenie na stosie. Alighieri nie miał wyboru – musiał uciekać z Florencji. Po wygnaniu podróżował do Werony i Rzymu, a także po środkowych i północnych Włoszech. To właśnie podczas tego wędrownego wygnania napisał Boską komedię.

Boska komedia

Ważnym i trwałym wkładem Dantego w kulturę włoską było promowanie dialektu toskańskiego, który ostatecznie stał się wzorem dla języka włoskiego. I w tym właśnie języku zostało napisane jego najsłynniejsze dzieło La divina commedia. Utwór powstał w latach 1309-1321, ale do szerszego obiegu trafił dopiero po 1472 roku. Słowo „komedia” stosowane było wówczas jako rodzaj etykiety dla wszelkich dzieł gatunku, w którym utwory mają pozytywne zakończenie (lub przynajmniej, jak w tym przypadku, nie negatywne). „Boska” dodano do tytułu w połowie XVI wieku ze względu na niezwykłe uznanie, jakim cieszyło się arcydzieło Dantego.

Boska komedia składa się z trzech części, każda ma 33 canti lub odcinki, a całość poprzedza pieśń wprowadzająca, co daje w sumie idealną liczbę 100. Każdą z 14233 zawartych w niej linijek tworzy dokładnie 11 sylab, a rym jest zgodny z następującym wzorem w każdej grupie trzech linijek: aba, bcb, cdc itd. Sama struktura dzieła jest więc niezwykłym tworem poetyckiej architektury symetrycznej i do dziś zachwyca nie tylko teoretyków literatury.

Kolejne części poematu to: Piekło, Czyściec i Raj (Inferno, Purgatorio i Paradiso). Wędruje po nich alter ego autora, oprowadzane przez Wergiliusza, św. Bernarda z Clairvaux oraz ukochaną przez Dantego Beatrycze. W całym utworze wyraźnie widać fascynację cyframi, zwłaszcza cyfrą 3, będącą symbolem Trójcy Świętej.

Księga pierwsza pełna jest drastycznych opisów, jak: „dusze sieczone ostrym gradem, wykonujące prace syzyfowe, stąpające w obrzydliwym bagnie, pławiące się we krwi lub też w cuchnącym kale” czy „świętokupcy tkwiący do połowy w jamach, liżą ich płomienne języki, złodzieje rozsypują się w proch i znów powstają, a dokoła nich krążą obrzydliwe węże szarpiące ich ciała”. Stąd też do dziś mówi się o dantejskich scenach.

Beatrycze, ach Beatrycze

Tym arcydziełem autor chciał oddać hołd swojej ukochanej. Kim był muza Dantego? Nazywała się Beatrycze Portinari. Podobnie jak on urodziła się we Florencji, była jednym z jedenaściorga dzieci bogatego florenckiego bankiera, Folco Portinariego. Podobno Alighieri i Beatrycze pierwszy raz spotkali się będąc jeszcze dziećmi w maju 1274 roku na przyjęciu w domu Portinarich.

Jeśli wierzyć relacji zawartej w Żywocie Dantego Giovanniego Boccaccio, Beatrycze ubrana była w ozdobną, karmazynową suknię przewiązaną pasem. Później twórca spotkał ją jeszcze tylko kilka razy. Jego miłość nie była odwzajemniona. Co gorsza, w 1286 roku Beatrycze została żoną Simone Bardiego, wywodzącego się z bogatej rodziny bankierów.

Kilka lat później, około 1292 roku, poeta skompletował tom wierszy zatytułowany Życie nowe. Było to dzieło w całości poświęcone Beatrycze. W jednym z fragmentów Alighieri opisał smutek towarzyszący ich młodzieńczemu spotkaniu, podczas którego piękność odmówiła mu pozdrowienia. W innym z kolei przedstawił sen zapowiadający śmierć ukochanej (która nastąpiła w 1290 roku) a w jeszcze kolejnym rozpacz po tym, kiedy Beatrycze umiera. Poeta opisał też próby znalezienia pociechy w relacji z inną kobietą, którą nazwał donna gentile.

Co ciekawe, współcześni biografowie podają w wątpliwość, że to panna Portinari była pierwowzorem Beatrycze. Sam poeta nigdy i nigdzie nie wymienił jej nazwiska, a personalia znane są tylko z relacji syna poety, Pietro.

Niekochana żona

O ile Beatrycze wielokrotnie pojawiała się w twórczości poety, o tyle jego prawdziwa żona, Gemma Donati, była w niej totalnie pominięta. Alighieri poślubił ją ze względów koniunkturalnych i nie z własnej woli. „Zaręczyny” odbyły się, kiedy byli jeszcze dziećmi. Dziewczyna pochodziła z zamożnej florenckiej rodziny, a rodzina Dantego miała świetniejsze pochodzenie, co sprawiło, że związek był korzystny dla obu stron.

Gemma urodziła Dantemu co najmniej czwórkę dzieci. O tym, że ich relacje były przez jakiś czas poprawne, świadczyć mógł fakt, że rodzina Gemmy pożyczała poecie pieniądze. Ale kiedy Alighieri został wygnany z Florencji, zniknął z życia Gemmy i dzieci. Nie zamierzał ich do siebie sprowadzać ani tym bardziej zwracać pożyczek.

Giovanni Boccacio, który jako pierwszy opisał życie poety, twierdził, że Dante zostawił rodzinę, ponieważ dzieci były zbyt małe na przeprowadzkę. Ponadto żona była spokrewniona z jednym z przywódców zwycięskiego stronnictwa, więc nie musiała bać się o swoje życie. Z kolei biograf poety Alessandro Barbero w książce Dante twierdził, że Alighieri „był z Gemmą tak nieszczęśliwy, iż wykorzystał wygnanie, żeby już nigdy więcej nie musieć się z nią widywać”. Dante nigdy nie wrócił do domu. Zmarł na malarię w Rawennie 13 września 1321 roku.

Nowa era duchowa

Pisma Dantego są mieszanką filozofii, polityki i literatury. Ukazują wiele nurtów i dziedzin wiedzy, zwłaszcza w odniesieniu do klasycyzmu i studiów biblijnych. To ewidentny wpływ jego byłego mentora, Brunetto Latini, słynnego florenckiego uczonego i męża stanu. Dante pisał traktaty polityczne, takie jak Monarchia („De Monarchia”), w których spekulował na temat natury Boga. Za to został przez niektórych nazwany heretykiem.

W Monarchii otwarcie krytykował zepsucie i niemoralność w papiestwie. Autor proponował, aby światem rządziła świecka potęga imperialna, która miała być świadkiem nowej duchowej ery. Dante, który sam był pobożnym chrześcijaninem, cytował Biblię na poparcie swojego przekonania, że papież nie powinien mieć nic wspólnego z jakąkolwiek władzą świecką.

Oprócz literatury Dante wpłynął również na malarzy renesansowych, a jego wizja piekła zainspirowała wiele prac przedstawiających Sąd Ostateczny. Genialny artysta Michał Anioł podobno z pamięci recytował fragmenty Boskiej komedii. Wreszcie sam Dante stał się tematem sztuki renesansowej, najsłynniej we florenckiej katedrze. Tutaj, na obrazie Domenico di Michelino z 1465 roku, poeta stoi trzymając kopię swojej Boskiej komedii przed wzgórzem Czyśćca i miastem Florencja.

Dzisiaj Boska komedia jest nadal studiowana na uniwersytetach na całym świecie. I wciąż wprawia uczonych w zakłopotanie szerokim zakresem języka oraz głębią tematów i postaci. Być może w tym tkwi klucz do nieustającej fascynacji Dantem i jego twórczością.

Małgorzata Matuszewska