Niewidomy śpiewak

Nie ulega kwestii, że to Homer jest najbardziej znanym z imienia europejskim poetą. Przypisuje mu się autorstwo najsłynniejszych poematów w dziejach literatury – Iliady i Odysei. Wielu ekspertów twierdzi jednak, że Homer to w rzeczywistości grupa twórców piszących na przestrzeni wieków. Niektórzy podają w wątpliwość nawet to, czy Homer jest rzeczywistą postacią historyczną…

Porwanie Heleny

Brytyjski badacz i archeolog John Myres twierdził wręcz, że „żadne zdanie dotyczące Homera nie jest bezsporne”. Jednak antyczni Grecy nie wątpili w jego istnienie i stawiali mu pomniki, które przetrwały do dzisiejszych czasów. Przyjmijmy, że w istocie w VIII wieku przed naszą erą, jak się powszechnie przyjmuje, żył wędrowny poeta i śpiewak o takim imieniu. Choć narodził się kilkaset wieków po wojnie trojańskiej, swoją sławę zawdzięcza właśnie opisaniu dziesięcioletniego konfliktu między Trojanami a Spartanami, wywołanego porwaniem pięknej Heleny, żony króla Sparty, przez księcia Parysa.

Do dziś nie wiadomo ani gdzie umarł, ani w jakim mieście przyszedł na świat, gdyż wiele z nich chciałoby poszczycić się tak zacnym obywatelem. Prawdopodobnie urodził się w Smyrnie (obecnie to miasto Izmir znajdujące się na terenie zachodniej Turcji) albo na wyspie Chios w Jonii, krainie w Azji Mniejszej (obecnie również Turcja). Ale wśród możliwych lokalizacji znajdują się też Argos, Ateny, Itaka, Kolofon i Pylos.

W starożytności pewną popularność zyskała też teoria, iż Homer pierwotnie nazywał się Melesigenes. Jak chce legenda, miał być synem boga rzeki Meles płynącej koło Smyrny i nimfy Kreteis. Świadczy to o randze Homera w świecie greckim, gdyż wybitnym ludziom przypisywano tam zawsze boskie lub półboskie pochodzenie.

Według podań Homer był ślepcem. Prawdopodobnie w niektórych rejonach starożytnej Grecji rytualnie pozbawiano wzroku osoby, które były w ten sposób wyznaczane do „zawodu” pieśniarza. Takie kalectwo miało stymulować pamięć osób niewidomych. Samo imię poety może oznaczać właśnie „ślepca” albo „zakładnika”. Inne tłumaczenie to towarzysz bądź „ten, który składa razem” (a więc kompilator pieśni aojdów, czyli wędrownych śpiewaków greckich). Stąd zapewne podejrzenie, że Homer to w rzeczywistości nie jeden a grupa poetów.

Człowiek czy legenda?

Właśnie z braku wiarygodnych danych o życiu Homera niektórzy badacze wysuwali hipotezę, że Homer nigdy nie istniał naprawdę. Już w III w. p.n.e. aleksandryjscy krytycy, zwani chorizontes (słowo to znaczy: rozdzielacze) uważali, że Iliada i Odyseja miały dwóch różnych autorów.

W czasach nowożytnych niemiecki filolog F.A. Wolf w wydanej w 1795 r. książce Prolegomena ad Homerum ogłosił koncepcję, zwaną teorią pluralistyczną, według której epopeje te są w istocie zlepkiem pieśni z różnych czasów, połączonych w Atenach w VI w. p.n.e. Po około 150 latach dyskusji i sporów zwyciężyła teoria unitarystyczna, zgodnie z którą Homer istniał naprawdę i był autorem obu genialnych poematów. A jego zasługą jest stworzenie wybitnych dzieł w oparciu o wielowiekową tradycję pieśni heroicznych, istniejącą w starożytnej Grecji.

Problem istnienia bądź nie Homera nazywany jest popularnie kwestią homerycką. Innym pojęciem w literaturze związanym z tym twórcą jest styl homerycki, charakteryzujący się obecnością stałych epitetów, wzniosłością a wręcz patosem, rozbudowanymi porównaniami i opisami, które naturalnie powodują spowolnienie tempa utworu.

Antyczny fanklub

Wielkim admiratorem Homera był Focjusz I Wielki, patriarcha Konstantynopola, teolog, jeden z wielkich osobistości Cesarstwa Bizantyjskiego, żyjący w IX wieku naszej ery. Przypisywał on Homerowi autorstwo Cyprii, zaginionego eposu szeroko znanego w okresie klasycystycznym. Do dzieła tego odwoływał się w swoich pismach Herodot, słynny grecki dziejopis uważany powszechnie za Ojca Historii. Potem utwór ten zaginął i dziś znane są tylko jego fragmenty.

Cypria została napisana z wykorzystaniem heksametru daktylicznego. Uważa się, że uzupełniała Iliadę, ponieważ obejmowała wydarzenia rozgrywające się bezpośrednio przed eposem Homera i wraz z Odyseją stanowiła trylogię. Powszechnie autorstwo tego dzieła przypisywano Stasinusowi z Cypru, półlegendarnemu greckiemu poecie. Jednak Focjusz I Wielki uważał, że jego autorem jest właśnie Homer, który miał napisać Cyprię z okazji zaślubin swojej córki… ze Statinusem właśnie. To mogłoby świadczyć, że Homer istniał, skoro miał córkę i zięcia. Niestety hipoteza ta została podważona, kiedy w 1995 roku w Halikarnasie odnaleziono inskrypcję, wedle której autorem Cyprii był Kyprias. Ale to jedynie świadczy o tym, że Homer nie napisał Cyprii, a nie, że nie istniał.

Fanem Homera był też Pizystrat, tyran Aten żyjący w latach 561-527 przed Chrystusem. Dzięki jego staraniom zostały podobno zebrane i spisane, przekazywane dotąd jedynie ustnie, najsłynniejsze poematy Homera. Zarządził też recytacje Iliady i Odysei podczas Panatenajów, czyli święta upamiętniającego narodziny bogini mądrości, Ateny.

Ojciec poetów

Mimo wszelkich wątpliwości co do istnienia Homera, to właśnie jego uważa się za ojca poezji epickiej, dziedzica długiej i bogatej tradycji ustnej poezji heroicznej. Żaden poeta grecki nie przewyższył go sławą. Do jego dzieł zalicza się nie tylko Iliadę i Odyseję, ale przypisuje mu się także autorstwo tzw. Hymnów homeryckich i kilku poematów heroikomicznych: Margites (Głupek), Kerkopes (Kerkopowie), Epikichlides (Chichotki), Batracho myomachia (Wojna mysio-żabia). W Olimpii i Delfach postawiono jego posągi, a na wyspach Ios i Chios, leżących na Morzu Egejskim, wzniesiono poświęcone mu świątynie.

Iliada i Odyseja, najstarsze zachowane dzieła greckiej poezji epickiej, poprzedzają twórczość Hezjoda, pierwszego w historii literatury poety, o którego życiu wiadomo na pewno, dzięki umieszczeniu poszczególnych faktów we własnych dziełach. Ale to od Iliady zaczyna się grecka tożsamość kulturowa. A z pewną emfazą można wręcz stwierdzić, że i europejska.

Małgorzata Matuszewska