Kalejdoskop
Jego fascynujące, pełne barw, abstrakcyjne kompozycje zyskały sławę na całym świecie i uważane są za jedne z najważniejszych dzieł malarstwa nowoczesnego. Obok Edvarda Muncha to właśnie Wassila Kandinsky’ego uznaje się za głównego prekursora sztuki abstrakcyjnej. Swoje życie związał z trzema krajami: ojczystą Rosją, Niemcami i Francją. Zaczął rysować już jako ośmiolatek, jednak jego droga na szczyt nie była prosta…
Poszukiwania twórcze, które zaprowadziły go w stronę abstrakcjonizmu, były długie i niepozbawione powikłań. On sam wolał sztukę abstrakcyjną nazywać konkretną. Tak to tłumaczył: „sztuka abstrakcyjna kreuje nowy świat, z pozoru nie mający nic wspólnego z rzeczywistością. Wewnętrznie podlega on jednak powszechnym prawom rządzącym w kosmosie. Obok świata przyrody istnieje świat sztuki – równie realny i konkretny”.
Wnuk mongolskiej księżniczki
Urodził się w Moskwie, 4 grudnia 1866 roku w rodzinie o arystokratycznych korzeniach. Jego babka była mongolską księżniczką. Ojciec był przedsiębiorcą i zajmował się handlem herbatą. W 1871 roku, kiedy senior podupadł na zdrowiu, rodzina Kandinskych przeprowadziła się do Odessy. Tam mały Wasia zaczął uczęszczać do szkoły powszechnej. Uczył się też gry na wiolonczeli i pianinie. Do Moskwy wrócił jako 20-latek, by rozpocząć w stolicy Rosji studia na wydziale prawa i ekonomii. Po ich ukończeniu rozpoczął pracę zawodową i po raz pierwszy się ożenił. Jego wybranką została kuzynka, Anna Chamiakina.
W 1889 roku Kandinsky brał udział w wyprawie w rejon Wołogdy, której celem było poszukiwanie współczesnej sztuki ludowej. Zdobienia domów i kościołów z tego rejonu wywarły na przyszłym malarzu ogromne wrażenie, zwłaszcza ich bogata paleta kolorystyczna. Mimo, że jego kariera prawnicza i naukowa rozwijały się bardzo dobrze, Kandinsky w wieku 30 lat postanowił, że zostanie artystą. Wpływ na tę decyzję miała też wystawa francuskich impresjonistów w Moskwie, w 1895 roku, a zwłaszcza pokazywane tam słynne Stogi Moneta.
W 1896 roku wyjechał do Monachium, by zacząć studia na tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych. Niestety, nie dostał się na wymarzony kierunek ani za pierwszym, ani za drugim razem. Po czterech latach wreszcie został przyjęty w poczet studentów sztuk pięknych. Był to też w jego życiu intensywny okres podróżowania po Europie.
Towarzyszyła mu niemiecka malarka Gabriela Münter, z którą się związał mimo wciąż trwającego małżeństwa z Chimiakiną. Po powrocie do Niemiec Wassily i Gabriela osiedlili się w Bawarii, w niewielkim mieście Murnau. Tam Kandinsky intensywnie poszukiwał inspiracji. Obrazy pochodzące z tamtego czasu to niezwykłe pejzaże charakteryzujące się dysharmonią kolorów.
Duch w sztuce
W 1901 r. Kandinsky założył pierwszą grupę artystyczną, Die Phalanx. Dwa lata później powstało jedno z przełomowych dzieł w historii malarstwa, najsłynniejszy obraz jego autorstwa – Błękitny jeździec. Od zawsze fascynował się kolorem. Uwielbiał zwłaszcza wszelkie odcienie niebieskiego. I właśnie ten kolor dominuje w jego arcydziele. Obecnie Błękitny jeździec znajduje się w prywatnej kolekcji w Zurychu. Jednak większość prac Kandinsky’ego jest dostępna dla miłośników sztuki i można je dziś podziwiać w dwóch nowojorskich muzeach: MoMa i Gugenheim.
Latem 1908 roku Kandinsky poznał Marianne von Werefkin i Aleksieja Jawlenskiego. To pod ich wpływem Wassily wraz z Gabrielą zaczęli malować w stylu ekspresjonistycznym. Z czasem coraz bardziej zaczęło go pociągać malarstwo abstrakcyjne. Pierwsza akwarela abstrakcyjna Kandinsky’ego O pierwiastku duchowym w sztuce powstała w 1910 roku. W głównej mierze opierała się na liniach skośnych i wyróżniała zastosowaniem silnych kontrastów. Rok później Kandinsky wraz z Franzem Marcem powołali kolejną grupę artystyczną, Blaue Reiter (Błękitny Jeździec).
Jednak malarstwo nie było jedyną domeną Kandinsky’ego. Zajmował się również filozofią i teorią sztuki, przedstawiając w różnych publikacjach własne poglądy na jej temat. Jego książka O duchowości w sztuce (1910), w której przedstawiał podwaliny filozofii malarstwa niefiguratywnego, szybko zyskała wielką popularność, zwłaszcza w środowisku artystycznym.
Pacyfista w sowieckiej Rosji
Rok przed wybuchem I wojny światowej Kandinsky zaprezentował w Armory Show w Nowym Jorku obraz Improwizacja nr 27 oraz siedem innych prac na wystawie pierwszego Salonu Jesiennego w Berlinie. Coraz pewniej czuł się jako artysta, a jego prace coraz częściej znajdowały nabywców.
I wojna światowa była wydarzeniem, które miało dla Kandinsky’ego wielkie znaczenie. Artysta otwarcie wypowiadał się na temat swojej antywojennej postawy. Sytuacja na świecie nie pozostała bez wpływu na jego twórczość. Nowe dzieła malarza – uproszczone zarówno kolorystycznie, jak i w formie – nabrały bardziej abstrakcyjnego wyrazu.
Po tym, jak Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, Kandinsky nie mógł pozostać w Niemczech. Razem z Gabriele uciekli do Szwajcarii. Mimo że już od 1910 roku Kandinsky był po rozwodzie, nie zamierzał formalizować związku z Niemką. Ich relacje bardzo się ochłodziły. Wkrótce stało się jasne, co było tego przyczyną. Jesienią 1916 roku Kandinsky wrócił do ojczyzny, a już w lutym 1917 roku w Moskwie wziął ślub z Niną Nikołajewną Andrejewskają. W tym samym roku na świat przyszedł ich syn, Vsevolod, który niestety zmarł trzy lata później.
W styczniu 1918 r. Kandinsky został członkiem Wydziału Sztuk Wizualnych w Ludowym Komisariacie Oświaty Rosyjskiej FSRR. Dwa lata później zaczął kierować Instytutem Kultury Artystycznej w Moskwie. Artysta widział jednak, co się dzieje w sowieckiej Rosji i jak ograniczana jest tam artystyczna wolność. Postanowił po raz kolejny opuścić ojczyznę i w grudniu 1921 roku wyjechał z żoną do Berlina.
Faworyt Guggenheima
W styczniu 1922 r. Walter Gropius zaproponował mu posadę nauczyciela malarstwa ściennego w Bauhaus, uczelni kształcącej artystów i rzemieślników. Do czasu zamknięcia Bauhausu w 1932 r. przez nazistów był nauczycielem w Weimarze, Dessau i Berlinie.
Oprócz tego, że uczył, sam rozwijał się jako artysta. W Dessau mieszkał razem z Paulem Klee, z którym w 1924 roku założył grupę artystyczną Die Blaue Vier („Błękitna Czwórka”). W 1928 roku otrzymał obywatelstwo niemieckie, a rok później odbyła się pierwsza indywidualna wystawa jego akwareli i rysunków w paryskiej Galerie Zak. To wtedy jego prace zauważył słynny amerykański przemysłowiec i filantrop, Solomon Robert Guggenheim, który interesował się sztuką abstrakcyjną. Kupił kilka obrazów Kandinsky’ego, a w kolejnych latach następne. Obecnie nowojorskie Guggenheim Museum dysponuje ponad 150 obrazami artysty.
Po zamknięciu Bauhausu Kandinsky wyemigrował z żoną do Francji, gdzie zamieszkał w podparyskiej miejscowości Neuilly-sur-Seine. Malarz miał jednak problemy z zaaklimatyzowaniem się we Francji. Sztuka abstrakcyjna nie znajdowała tu uznania, a w galeriach dominowały dzieła kubistów i surrealistów. Mimo to francuskie galerie wystawiały jego prace. Podobnie jak te w Londynie czy Nowym Jorku. W 1939 roku Kandinsky wraz z żoną przyjął obywatelstwo francuskie i ukończył swoją ostatnią wielką pracę z zakresu „kompozycji”, obraz Kompozycja X.
Trumna w pracowni
Artysta malował codziennie do końca lipca 1944 roku. Ostatnia wystawa za jego życia miała miejsce w 1944 roku w paryskiej galerii L’esquisse. Kandinsky zmarł 13 grudnia tegoż roku w Neuilly-sur-Seine z powodu wylewu krwi do mózgu. Trumnę z ciałem artysty wystawiono w pracowni zmarłego. Wdowa po artyście zamiast prawosławnej ikony postawiła przy niej ostatnią wielką kompozycję męża – namalowany dwa lata wcześniej obraz Porozumienia wzajemne.
Nina Kandinsky była dużo młodsza od męża i przeżyła go o 36 lat. Po śmierci artysty administrowała jego spuścizną, przekazała 30 obrazów i akwareli do paryskiego Centrum Pompidou; część z nich sprzedała. We wrześniu 1980 r. została zamordowana we własnym domu w Gstaad w Szwajcarii w trakcie napadu rabunkowego.
Małgorzata Matuszewska
