Kalejdoskop
Jego powieści przetłumaczono na ponad 40 języków i wciąż drukowane są w milionowych nakładach. Szacuje się, że tylko The Chronicles of Narnia wciąż sprzedaje się w milionie egzemplarzy rocznie. C.S. Lewis – pisarz, wykładowca, przyjaciel J.R.R. Tolkiena – uważany jest za jednego z największych intelektualistów XX wieku. A jego książki najbardziej kochają dzieci i młodzież...
Przed kilkoma miesiącami premierę miał film biograficzny The Most Reluctant Convert, opowiadający o życiu religijnym C.S. Lewisa. A dokładniej o jego podróży duchowej od ateizmu do chrześcijaństwa. Jest on adaptacją powstałej w 2016 roku sztuki teatralnej o tym samym tytule. Twórcą oraz (jedynym) aktorem na deskach teatru był Max McLean, który wcielił się też w postać pisarza w wersji filmowej. Film wyreżyserował Norman Stone, znany między innymi z ekranizacji innych filmów poświęconych Lewisowi, takich jak C.S. Lewis: Beyond Narnia czy The Narnia Code. Każdy etap życia tego niezwykłego pisarza był fascynujący.
Wyimaginowane królestwo
Lewis był Irlandczykiem o walijskich korzeniach. Urodził się 29 listopada 1898 roku jako Clive Staples Lewis w Dundela Villas pod Belfastem, w zamożnej i kochającej rodzinie. Na świecie był już jego brat, Warren Hamilton Lewis, z którym do końca życia łączyła go niezwykła, braterska miłość. Jako mały chłopiec C.S. Lewis kazał mówić na siebie Jack – na pamiątkę ukochanego psa, który zginął pod kołami samochodu. Później już wśród rodziny i przyjaciół zawsze był nazywany Jackiem.
Ojcem Warrena i Clive’a był Albert James Lewis, ceniony prawnik, a matką Florence Augusta Lewis (z domu Hamilton), wykształcona córka anglikańskiego pastora. Choć Lewisowie kształcili się w różnych dziedzinach (prawo i matematyka), połączyła ich miłość do literatury. W ich domu nie brakowało książek. Ojciec należał do Belmont Literary Society, a matka pisywała do gazet.
W 1905 roku rodzina Lewisów przeprowadziła się do większego domu, zwanego Little Lea, położonego w północnoirlandzkim Strandtown. W domu tym znajdowała się ogromna, bogato rzeźbiona szafa z dębowego drewna, w której bracia uwielbiali się bawić i wysłuchiwać przygodowych opowieści Jacka. Potem chłopcy wspólnie tworzyli własne światy wyobraźni – „Indie” i „krainę zwierząt”. Z ich połączenia zrodziło się wyimaginowane królestwo Boxen.
W 1907 roku Clive założył swój pierwszy dziennik. Był to jego sposób na wypełnienie pustki po wyjeździe starszego brata do szkoły w Anglii. Przyszły pisarz opisywał w nim np. rozpoczęcie nauki pod opieką kolejnych guwernantek i swoje wrażenia po lekturze przeczytanych książek. W 1908 roku pojawiły się uwagi na temat Raju utraconego Miltona, poematu nawiązującego do Biblii. Wydawać by się mogło, że nie jest to typowa lektura dla dziesięciolatka, ale wywarła ona na chłopcu ogromne wrażenie. Niewykluczone, że później przełożyło się to na jego zainteresowanie okultyzmem, a także wieloletni ateizm.
Przerwane dzieciństwo
Idylla w rodzinie Lewisów nie trwała długo. W sierpniu 1908 roku na raka kości zmarła Flora Lewis. Już w trakcie choroby żony Albert Lewis stał się nerwowy i nieprzewidywalny, a po jej śmierci całkowicie się w sobie zamknął. Nigdy nie poradził sobie z tą śmiercią. Żeby trwać w pustce, postanowił zapisać Clive’a oraz jego brata Warrena do szkoły z internatem. Kilka tygodni po śmierci matki chłopcy wyjechali do Wynard School w mieście Watford.
Jack wspomina to jako największy koszmar. Taka edukacja była ucieleśnieniem wszelkiego zła, jakie można wyrządzić wrażliwemu i inteligentnemu chłopcu, który od sportu i bójek woli lekturę książek. Szkoła znajdowała się w surowym budynku, nie posiadała ani biblioteki, ani boiska. Jej dyrektor lubił znęcać się fizycznie i psychicznie nad uczniami. Wystarczy wspomnieć, że dwa lata po ukończeniu w niej nauki przez Lewisów, Wynard School zbankrutowała, a jej dyrektor został uznany oficjalnie za osobę niepoczytalną.
Kolejne szkoły były tylko nieco lepsze. Na szczęście ojciec opamiętał się i za namową Warrena znalazł młodszemu synowi prywatnego nauczyciela. Został nim William T. Kirkpatrick. To dzięki niemu chłopiec zaczął odkrywać arcydzieła angielskiego średniowiecza i poetyckie opowieści Williama Morrisa i George’a MacDonalda. Nauczył się też logiki, retoryki i erystyki oraz sceptycyzmu. Po latach C.S. Lewis uznał, że był to najważniejszy okres w jego rozwoju intelektualnym.
Wojenna przysięga
W kwietniu 1917 roku pisarz zaczął studia na Oxfordzie, wkrótce jednak w związku z trwającą I wojną światową został powołany do pułku piechoty. Zaprzyjaźnił się tam z kadetem Edwardem F.C. Moore’em o pseudonimie „Paddy”. Lewis poznał jego matkę, Janie King Moore, a także młodszą siostrę – Maureen. Przed wyruszeniem na wojnę przyjaciele przysięgli sobie, że gdyby któryś z nich nie przeżył, drugi zaopiekuje się jego rodziną. Obaj trafili na front we Francji.
Wiosną 1918 roku Lewis został ranny. Trafił do francuskiego szpitala polowego, skąd przewieziono go do Anglii. Jack wielokrotnie próbował namówić ojca do odwiedzin, ten jednak za każdym razem wykręcał się od tego. Jedyną osobą, która regularnie go odwiedzała, była matka Paddy’ego. Jesienią tego samego roku potwierdziły się doniesienia, że przyjaciel zginął w akcji. Zgodnie z obietnicą złożoną Edwardowi Moore’owi, C.S. Lewis zaopiekował się jego matką i siostrą. Na szczęście ojciec pisarza, zapewne, by zagłuszyć wyrzuty sumienia, nie żałował synowi pieniędzy. Dzięki temu mógł on kontynuować studia i wspierać Janie i Maureen.
We wrześniu 1929 roku zmarł ojciec Lewisa. Śmierć nastąpiła po operacji raka – podobnie jak śmierć matki. Sprawy związane z opuszczeniem Little Lea zostały ostatecznie uporządkowane po powrocie Warrena, który jako wojskowy kilka lat stacjonował w Szanghaju. Z pieniędzy ze sprzedaży starego domu kupili na przedmieściach Oxfordu w Headington Quarry posiadłość Kilns – dom z ogrodem. Razem z braćmi osiedliła się tam też pani Moore z córką Maureen oraz pies, Mr Papworth.
C.S. Lewis spędzał jednak całe tygodnie w swoim mieszkaniu na terenie Oxfordu. Miał więc z jednej strony wolność, z drugiej poczucie spełnienia obowiązku wobec przyjaciela.
Przyjaźń z Tolkienem
Po ukończeniu studiów w 1923 roku pisarz pozostał na Oxfordzie jako wykładowca filozofii i literatury średniowiecznej. Wykładowcą językoznawstwa oraz historii literatury staroangielskiej i starogermańskiej był J.R.R. Tolkien. Początkowo panowie podchodzili do siebie nieufnie, z czasem jednak odkryli, że mają ze sobą wiele wspólnego. Zbliżyły ich nie tylko wspólne literackie pasje, ale też doświadczenia z czasu I wojny światowej, podczas której obaj stracili przyjaciół. Tak narodziła się trwająca niemal 40 lat przyjaźń.
Panowie byli dla siebie uważnymi i krytycznymi czytelnikami. Już na początku znajomości Tolkien podzielił się z Lewisem wczesnymi opowieściami i poezjami budującymi mitologię Śródziemia. Spotkał się z pełną aprobatą. Z czasem ich dyskusje na temat literatury, teologii i filozofii zaczęły przyciągać coraz szersze grono uczestników. Od 1933 roku w pubie The Eagle and Child poza Tolkienem i Lewisem spotykała się już całkiem spora grupa pisarzy, w dużej części wykładowców uniwersyteckich. Przyjęła nazwę The Inklings.
Wśród tego grona toczyły się dysputy na tematy filozoficzne, społeczne, polityczne, wojskowe, literackie. Tam czytano pierwsze próbki Hobbita i Władcy pierścieni. Lewis nie zgodził się jednak na czytanie jego The Chronicles of Narnia, ponieważ nie spodobały się one Tolkienowi. Autor Hobbita przyznał to nawet po śmierci Lewisa, pisząc: „To smutne, że Narnia i cały obszar dzieła C.S. Lewisa pozostaje poza zasięgiem mojej sympatii”.
Kosmos i Bóg
Wielu biografów uważa, że właśnie Tolkienowi Lewis zawdzięcza powrót do chrześcijaństwa i fakt, że stał się on jednym z najważniejszych świeckich pisarzy podejmujących tematykę duchowości w świecie chrześcijaństwa. Pierwszy impuls do tej zmiany dał jednak poznany jeszcze podczas oxfordzkich studiów Owen Barfield. To on po raz pierwszy podważył materialistyczny światopogląd Lewisa i to jemu C.S. zadedykował swoje naukowe opracowanie The Allegory of Love: A Study in Medieval Tradition, nazywając go „najmądrzejszym i najlepszym spośród swoich nieoficjalnych nauczycieli”. Zaś adoptowanej córce Barfielda, Lucy, zadedykował pierwszą powieść z cyklu The Chronicles of Narnia. Trzecim filarem odnowy duchowej pisarza było zapewne wnikliwe czytanie książek George’a MacDonalda i G. K. Chestertona Lewisa.
Pierwszym opublikowanym dziełem prozy Lewisa była chrześcijańska alegoria The Pilgrim’s Regress. Głośnym echem odbiła się też seria powieści science fiction The Space Trilogy o podróżach międzyplanetarnych i walce dobra ze złem. Powstała ona w latach 1938-1945. Kiedy wybuchła II wojna światowa, C.S. Lewis nie został przyjęty do wojska, postanowił więc wspierać Brytyjczyków moralnie. Od 1941 do 1943 roku prowadził cykl religijnych pogadanek radiowych dla BBC.
W maju 1941 w The Guardian ukazał się pierwszy z 31 odcinków Listów starego diabła do młodego. Rozgłos przyniosła Lewisowi jednak dopiero opublikowana dekadę później pierwsza część cyklu The Chronicles of Narnia, czyli The Lion, the Witch, and the Wardrobe, którą zdołał wydać mimo negatywnej opinii przyjaciela. Co roku powstawała kolejna z siedmiu części.
W 1954 roku pisarz przyjął posadę w nowo utworzonej katedrze literatury średniowiecznej i renesansowej w kolegium Madalena na Uniwersytecie w Cambridge. Mimo to nie zerwał swoich związków z Oxfordem. Powracał tam aż do śmierci w 1963 roku.
Joy dająca miłość
Z matką Paddy’ego pisarz mieszkał ponad trzydzieści lat, aż do jej śmierci w 1951 roku. Wtedy w jego życiu pojawiła się przestrzeń na nową kobietę. Została nią Amerykanka, Helen Joy Davidman (a.k.a. Gresham), pisarka pochodzenia żydowskiego o polsko-ukraińskich korzeniach. Lewis poznał ją dzięki listom, które lubił wymieniać ze swoimi czytelnikami. Helen, zauroczona twórczością Lewisa, postanowiła go osobiście poznać.
Pisarzowi od razu przypadła ona do gustu, niestety Helen nie została ciepło przyjęta przez jego przyjaciół: Amerykanka, była komunistka, Żydówka a na dodatek rozwódka z dwójką dzieci. Mimo to Lewis wziął z nią najpierw ślub cywilny (w roku 1956), a kiedy cztery lata później okazało się, że Davidman ma raka kości (podobnie jak matka pisarza!), w szpitalu w Wingfield zawarli związek sakramentalny. Mimo iż Amerykanka była rozwódką, znajomości pisarza okazały się na tyle szerokie, że nie stanowiło to przeszkody nie do pokonania.
Na szczęście stan zdrowia Helen zaczął się poprawiać i przez kilka kolejnych lat małżonkowie mogli cieszyć się sobą. Na początku 1960 roku nastąpił jednak nawrót choroby. Wybrali się jeszcze na wycieczkę do Grecji, co było spełnieniem marzeń żony pisarza. Niestety, tuż po powrocie znad Morza Egejskiego, Helen zmarła. Ich niezwykła relacja został sfilmowana w obrazie Richarda Attenborough Shadowlands, w którym główne role zagrali Anthony Hopkins i Debra Winger.
Niemal rok po śmierci Helen, sam Lewis zaczął podupadać na zdrowiu. Zdiagnozowano u niego zapalenie nerek oraz toksemię, która powodowała arytmię serca. A ponieważ pisarz przeszedł już wcześniej zawał serca, było to niezwykle niepokojące. Mimo leczenia nie udało się poprawić stanu zdrowia Lewisa, w związku z czym musiał on zrezygnować z jesiennych wykładów na Cambridge. Wrócił na wiosnę, ale jego organizm był już wycieńczony. Pisarz ostatecznie zrezygnował z pracy i zaszył się w Kilns. Jesienią 1962 zdiagnozowano u niego końcowe stadium niewydolności nerek.
Rok później, tydzień przed 65. urodzinami, dokładnie 22 listopada 1963 roku C.S. Lewis dostał kolejnego ataku serca. Upadł i po kilku minutach zmarł. Tego samego dnia w Dallas w stanie Teksas miał miejsce zamach na amerykańskiego prezydenta, J.F. Kennedy’ego, a w Los Angeles zmarł Aldous Huxley, pisarz, twórca antyutopii w konwencji science fiction Nowy wspaniały świat. W taki oto przedziwny sposób Kosmos zabrał do siebie tych, którzy o nim pisali, oraz tego, który pierwszy wysłał człowieka na Księżyc.
Małgorzata Matuszewska
