Redakcja
Polska mało znana
Miasto położone w województwie zachodniopomorskim, 35 km na północny-wschód od Szczecina, na skraju Puszczy Goleniowskiej. Przez miasto przepływa jedna z najdłuższych rzek Pomorza Zachodniego Ina oraz wpadające do niej: Wiśniówka i Struga Goleniowska. Odległość do Morza Bałtyckiego w linii prostej wynosi około 50 km. Według danych z połowy roku 2008 miasto liczyło ponad 22 tys. mieszkańców. Przed II wojną światową mieszkało tam prawie 14 tys. osób. Miasto nazywało się wówczas Gollnow.
Najstarsze ślady osadnictwa na jego terenie pochodzą z około 4200-3500 lat p.n.e., kiedy przybyły tam pierwsze rolnicze grupy osadników. Następnie gęstą siecią osadniczą zaznaczyła swą obecność kultura łużycka. Na podstawie dużej ilości znalezisk możemy ustalić, iż istniała tam ciągłość osadnicza aż do wczesnego średniowiecza - z pewnym załamaniem przypadającym na okres wielkiej wędrówki ludów.
Nazwa Golinog (Goleniów) została po raz pierwszy wymieniona w źródłach pisanych w roku 1220. Kolejne wzmianki o osadzie pochodzą z lat 1248 (Golenoge) i 1255 (Golnowe). Początki osady palowej nad rzeką Iną sięgają X wieku. Powstała ona w zakolu rzeki i dostarczała książętom szczecińskim miód, dziegieć, ryby i smołę. Osada była ważnym punktem handlowym na szlaku wodnym i lądowym. Obok niej znajdował się strażniczy gródek. Nazwa Golinog mogła oznaczać golinę, czyli polanę.
Rozwój osady zaowocował lokacją miasta na prawie magdeburskim przyznaną jej przez księcia Barnima I w roku 1268. Nowo powstałe miasto uzyskało przywileje takie jak: możliwość żeglugi bez ograniczeń, własnego samorządu oraz zwolnienie z cła.
W roku 1314 Goleniów uzyskał lubeckie prawa miejskie, a w roku 1368 stał się członkiem Hanzy. Miasto miało też swój udział w olbrzymiej machinie, jaka zarządzała ówczesnym handlem w basenie Morza Bałtyckiego. W czasie wczesnej obecności w Hanzie Goleniów prowadził liczne konflikty ze Szczecinem, który dążył do zmonopolizowania żeglugi na Odrze. Z Goleniowem współpracował Stargard Szczeciński, którego statki bez przeszkód pokonywały Inę. Pierwszy większy spór między miastami został rozstrzygnięty na korzyść Goleniowa i Stargardu w roku 1397 roku.
Czasy późnego średniowiecza były okresem szybkiego rozwoju miasta. Bogacenie się jego mieszkańców na handlu i rzemiośle przyniosło wymierne skutki w postaci licznych budowli. Zabytki sakralne i obronne, zachowane do dziś, powstały głównie w XIV i XV wieku. Miasto zostało otoczone murami miejskimi z kamienia i cegły. W murach znajdowało się wiele baszt oraz cztery bramy: Wolińska, Młyńska, Szczecińska i Stargardzka (zachowała się tylko pierwsza).
W roku 1386 miasto uzyskało przywilej bicia własnej monety zwanej białym groszem goleniowskim. W XV wieku wybudowano tam Dom Żeglarza oraz kościół farny pw. św. Katarzyny. Kolejne liczne konflikty ze Stargardem i Szczecinem nie przyniosły wielkich strat. Szczególnie zażarta była rywalizacja z tym ostatnim. Spór został zażegnany dopiero w roku 1618, kiedy dwa miasta zawarły układ.
W niepodległym księstwie pomorskim Goleniów dobrze prosperował. Rozwijał się port rzeczny. W wieku XVII swoje piętno odcisnęła wojna trzydziestoletnia. Działania wojenne załamały gospodarkę Goleniowa, upadła żegluga i rzemiosło. Pokój westfalski w roku 1648 przyznał miasto Szwecji, pod której władaniem znajdowało się przez ponad trzydzieści lat - do roku 1679, kiedy to Szwedzi sprzedali Goleniów za 50 tys. talarów Brandenburgii.
Potem Goleniów znalazł się pod panowaniem Prus. Okres pruski to kolejna odbudowa miasta. W tym czasie powstały nowe przedmieścia, ratusz, spichlerze, szpitale, szkoła. W roku 1830 miasto zostało połączone ze Szczecinem drogą bitą, a w roku 1870 koleją. Dalsze połączenia kolejowe prowadziły do Gryfic (1882), Wolina i Świnoujścia (1892) oraz Kołobrzegu i Maszewa.
Na przełomie XIX i XX wieku w mieście rozwinął się przemysł drzewny, głównie meblarski. W roku 1913 powstała tam pierwsza fabryka mebli. W okresie II wojny światowej Goleniów był miejscem pracy wielu polskich jeńców wojennych i przymusowych robotników.
W marcu roku 1945 miasto zostało zdobyte przez Armię Czerwoną. W trakcie walk zniszczone zostały m.in. ratusz i szpital oraz duża część starówki. Zniszczenia objęły obszar około 60-65% jego powierzchni. W pierwszym okresie po zakończeniu wojny miasto nosiło nazwę Gołonóg zmienioną później na obecną.
Po wyzwoleniu zbudowano tam nowe szkoły, domy kultury, parki, osiedla mieszkaniowe, dworzec kolejowy i port lotniczy. Rozwijał się przemysł drzewny, spożywczy, a po odzyskaniu niezależności w roku 1989 także usługi. W roku 1987 na goleniowskim lotnisku gościł papież Jan Paweł II.
Cały obszar Starego Miasta Goleniowa wpisany jest do rejestru zabytków. Najciekawszy jest tam kościół pw. św. Katarzyny - późnogotycki z XV wieku, zbudowany na fundamentach kościoła romańskiego. Kolejny zabytek, który ocalał do dziś, to obronne mury miejskie (XIV-XV wiek) z Brama Wolińską (XV wiek) i cylindryczną Basztą Prochową i ośmioboczną Basztą Menniczą, w której bito monety.
Interesujący jest także spichlerz nad Iną (XVIII wiek), trzykondygnacyjny znajdujący się na terenie dawnego portu rzecznego, będący ciekawym przykładem architektury ryglowej.
Z zabytków, które w całości nie ocalały wyliczyć można ruiny kaplicy św. Jerzego (XIII-XIV wieku), znajdujące się na terenie dawnego cmentarza - dziś teren uporządkowany i udostępniony do zwiedzania dla turystów. Około 5 km na północny-wschód od miasta znajduje się port lotniczy, zapewniający stałe połączenia lotnicze z Warszawą, Londynem, Dublinem i Oslo.
Tekst i zdjęcia:
Leszek Wątróbski
