Redakcja
Bajkał to jezioro tektoniczne w azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej nazywane przez miejscowych „błękitnym okiem Syberii” albo „Syberyjskim morzem”. Jest ono najstarszym i najgłębszym jeziorem świata (drugim pod względem powierzchni w Azji i siódmym na świecie).
Leży w rowie tektonicznym na wysokości 455 m n.p.m. Jego długość wynosi 663 km, a maksymalna szerokość 79 km. Wokół jeziora rozciąga się wiele pasm górskich. Na północno-zachodnim brzegu znajdują się Góry Bajkalskie (o wysokości do 2572 m). Na południowy zachód od nich, wzdłuż zachodniego brzegu jeziora, ciągną się Góry Przymorskie. Na brzegu północno-wschodnim znajdują się Góry Barguzińskie sięgające 2841 m n.p.m. Natomiast od strony południowo-wschodniej wznosi się pasmo Chamar-Daban.
Maksymalna głębokość jeziora wynosi 1680 m. Zasoby wodne jeziora szacowane są na 23 tys. km3, co stanowi 1/5 światowych zasobów wody słodkiej. Całkowita powierzchnia Bajkału to 31,5 tys. km² – w tym 27 wysp. Największą z nich jest Olchon o powierzchni 742 km². Bajkał ma 336 dopływów, z których najważniejsze to: Selenga, Barguzin czy Górna Angara.
Bajkał charakteryzuje wielkie bogactwo flory i fauny. Ocenia się, że występuje w nim blisko 2000 gatunków roślin i zwierząt. W roku 1996 Bajkał wraz z przyległymi terenami został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jezioro ma duże znaczenie dla żeglugi i rybołówstwa. Dwa największe porty nad Bajkałem to Ust-Barguzin i Siewierobajkalsk. W okolicach Bajkału przebiega kolej transsyberyjska i kolej bajkalsko-amurska.
* * *
Wśród badaczy Bajkału byli też i Polacy: Benedykt Dybowski, Aleksander Czekanowski, Jan Czerski i Wiktor Godlewski. Benedykt Dybowski (urodzony w roku 1833 w Adamarynie pod Mińskiem, zmarł we Lwowie w roku1930) to przykład człowieka renesansu; naukowca, lekarza, społecznika i patrioty. Jego ogromna spuścizna naukowa licząca 343 pozycje zawiera nierzadko pionierskie prace z zakresu wielu dziedzin nauk biologicznych, a także pamiętniki będące świadectwem epoki i fotograficznym wręcz zapisem najbardziej tragicznych lat życia.
Badając faunę Bajkału opisał ponad 100 nowych dla nauki gatunków ryb. Władze carskie w uznaniu zasług zaproponowały mu dodanie do nazwiska przydomka Bajkalski. Godności tej jednak Dybowski nie przyjął. Jako zagorzały zwolennik i propagator darwinizmu we wszelkich publikacjach i działaniach naukowych starał się udowodnić i potwierdzić istnienie procesów ewolucyjnych zachodzących pod wpływem zmian środowiskowych i izolacji geograficznej.
Przez wszystkie lata swego życia Dybowski zawsze i wszędzie pozostawał Polakiem. Już w latach akademickich w trakcie nostryfikacji berlińskiego dyplomu medycyny na Uniwersytecie w Dorpacie, nie bacząc na konsekwencje, wziął udział w patriotycznej manifestacji w Katedrze Wileńskiej, co przypłacił tygodniowym aresztowaniem. Od jesieni roku 1862 do lutego 1864, już jako prof. nadzwyczajny Warszawskiej Szkoły Głównej prowadził, będąc emisariuszem Rządu Narodowego, działalność konspiracyjną. Po uwięzieniu został zaliczony, wraz z centralnymi władzami powstania, do I kategorii wrogów caratu, co równało się wyrokowi śmierci. Jednak dzięki zakulisowym, dyplomatycznym staraniom przyjaciół uczonego, otrzymał ostatecznie wyrok 12 lat katorgi wraz z pozbawieniem praw stanu (m.in. tytułu naukowego).
Aleksander Piotr Czekanowski urodził się w roku 1833 w Krzemieńcu. Zmarł w Petersburgu w roku 1876. Po ukończeniu gimnazjum, w roku 1850, wstąpił na Wydział Medyczny Uniwersytetu Kijowskiego, gdzie polscy studenci stanowili poważną część uczącej się tam młodzieży. Nie interesowała go jednak medycyna, ale nauki przyrodnicze, a zwłaszcza geologia. Nic więc dziwnego, że w roku 1855 Czekanowski przeniósł się do Dorpatu, gdzie w ciągu dwóch lat przerobił pełny kurs wydziału mineralogicznego. W roku 1863 A. Czekanowski został aresztowany za działalność konspiracyjną i zesłany na Sybir. Tam nawiązał kontakt z Rosyjskim Towarzystwem Geograficznym, co zmieniło jego sytuację na nieco korzystniejszą. Towarzystwo nabyło gromadzone przezeń zbiory entomologiczne i umożliwiło mu badania geologiczne w rejonie jeziora Bajkał i na innych obszarach guberni irkuckiej. Wyniki swych badań Czekanowski publikował w wydawnictwach towarzystwa.
Wyniki prac zesłańca przyniosły mu wysokie uznanie w środowiskach naukowych. Otrzymał w roku 1870 złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego za osiągnięcia w geologicznych badaniach guberni irkuckiej, a w roku 1875 Międzynarodowy Kongres Geograficzny w Paryżu przyznał mu złoty medal za mapę wschodniej Syberii. Dzięki swym badaniom Czekanowski zyskał ogromną sławę, co ułatwiło Towarzystwu Geograficznemu uzyskanie amnestii i przeprowadzkę do Petersburga, gdzie w roku 1876 rozpoczął pracę jako kustosz w Muzeum Geologicznym Akademii Nauk. We wrześniu roku 1876, w stanie silnej depresji psychicznej, popełnił samobójstwo.
Jan Czerski urodził się w roku 1845 w rodzinie ziemiańskiej w majątku Swołna w guberni witebskiej. Nauki pobierał w Wilnie. Zmarł podczas wyprawy na Kołymę w roku 1892. Wkrótce po zakończeniu powstania styczniowego zesłano go na Syberię. Czerski odbył wiele wypraw badawczych, głównie pod egidą Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Badania te dotyczyły m.in. jeziora Bajkał. W latach 1877-1881 opracował pierwszą mapę geologiczną wybrzeża Bajkału i Sajanów. Po powrocie do Petersburga Czerski opracował szereg prac naukowych. W okresie służby wojskowej znalazł opiekę u rodaków zamieszkałych w Omsku. Ludzie ci dostarczali Czerskiemu książki naukowe, które dokładnie studiował. Była to ucieczka przed cierpieniami dnia codziennego. Podczas ćwiczeń terenowych młody żołnierz zebrał wiele okazów, z których w bardzo trudnych warunkach sporządzał preparaty anatomiczne. W roku 1867 przesłał pierwsze zbiory do Towarzystwa Przyrodników w Moskwie.
Pracę naukową rozpoczął pod kierunkiem A. Czekanowskiego i B. Dybowskiego. W latach 1871-1883 Czerski odbył na polecenie Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego wiele wypraw terenowych. Prowadził badania w górach Sajan Wschodni, w dolinie rzeki Irkut i nad Dolną Tunguską, jednocześnie zajmował się w Irkucku geologicznymi i geograficznymi badaniami wschodniej Syberii, prowadzonymi z ramienia Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.
Najważniejsze w jego działalności było zbadanie pod względem budowy geologicznej całego wybrzeża Bajkału. Jednocześnie zbierał okazy minerałów i fauny kopalnej. W latach 1877-1881, w czasie czterech wypraw naukowych, zbadał dolinę rzeki Selengi i napisał pracę o Bajkale, wyjaśniając genezę jego powstania.
W uznaniu zasług jego imieniem nazwano dwa duże pasma gór na Syberii – największe w północno-wschodniej Syberii i jedno z większych na Zabajkalu oraz miasto nad Kołymą w pobliżu miejsca, w którym zmarł.
Wiktor Godlewski urodzony w roku 1833 w Bogutach Wielkich na Mazowszu. W roku 1864 zesłany został za udział w powstaniu styczniowym na Zabajkale w Syberii Wschodniej. Rok później zetknął się tam z Benedyktem Dybowskim, z którym przebywał w Kułtuku, gdzie prowadzili razem badania fauny i flory Bajkału. Założyli tam stację meteorologiczną, skonstruowali potrzebne przyrządy i mierzyli głębokość jeziora oraz wahania poziomu jego wód.
W latach 1871–1875 uczestniczył, wspólnie z Benedyktem Dybowskim, w wyprawach bajkalskich i syberyjskich. Wysłał do Gabinetu Zoologicznego w Warszawie wiele okazów fauny syberyjskiej. W roku 1877 wrócił z zesłania i osiedlił się w majątku Smolechy w pobliżu Ostrowi Mazowieckiej. Zmarł na tyfus i został pochowany na cmentarzu parafialnym w Jasienicy. Od jego nazwiska pochodzi kilka nazw gatunków fauny bajkalskiej.
* * *
Wśród zwierząt żyjących nad Bajkałem największym ssakiem jest niedźwiedź brunatny – najcenniejszym zaś sobol. Żyją tam ponadto: borsuk, gronostaj, łasica i rosomak. W Górach Barguzińskich w rezerwacie przyrody chroniony jest rzadki czarny sobol barguziński.
Wokoło Bajkału znajdują się liczne miasta i miasteczka. Najbardziej popularna jest Listwianka położona w miejscu, w którym z Bajkału wypływa Angara. W centrum miasteczka znajduje się przystań statków, obok której położony jest mały targ. Na przeciwnym brzegu Angary leży Port Bajkał. Miejscowość ta zawdzięcza swoje istnienie biegnącej tam niegdyś kolei transsyberyjskiej. W chwili obecnej Port Bajkał to zaledwie kilka chałup rybackich, przystań oraz końcowa stacja tzw. kolei krugobajkalskiej wiodącej do Sludianki. Pomiędzy Listwianką i Portem Bajkał codziennie w lecie kursuje kilka promów.
Największa na Bajkale wyspa – Olchon – to także jedna z atrakcji tego regionu. Wspaniała przyroda oraz piękne krajobrazy przyciągają tam licznych turystów. Wyspa Olchon jest oddzielona od lądu wąską, kilkusetmetrową cieśniną. Najpopularniejszym i zarazem największym ośrodkiem turystycznym na Olchonie jest wioska Chużyr położona w centralnej części wyspy. Wśród ryb Bajkału najbardziej charakterystyczny jest omul – ryba emigrant z oceanu. Jest ona podstawą kuchni nadbajkalskiej. Najlepiej smakuje wędzona. Można ją spożywać także smażoną lub surową. Jej waga dochodzi do 4 kg, ale przeważnie jest znacznie mniejsza.
Tekst: Leszek Wątróbski
