Miasto położone jest na terenie województwa zachodniopomorskiego, kilkanaście km od granicy z Niemcami i liczy dziś około 14 tys.mieszkańców. Posiada m.in. najlepiej zachowane średniowieczne mury obronne w Polsce. Znane jest także ze swej gospodarności oraz międzynarodowych festiwali folkloru tzw. Pyrzyckich Spotkań z Folklorem.
Pyrzyce chlubią się jedną z najstarszych historycznych metryk w Polsce. W XIX wieku nie brakowało badaczy, którzy identyfikowali je z Viritium (zamiast Piritium?), które znajdowało się na mapie Germanii autorstwa Ptolomeusza z Aleksandrii z II wieku, znanego w owym czasie ośrodka handlowego położonego na południowy wschód od ujścia Odry. Gdyby nawet pominąć to skojarzenie, to i tak Pyrzyce wyprzedzają Kraków, Poznań czy Gniezno, bo powstały już na początku IX wieku.
Pierwsze oficjalne wzmianki o mieście pochodzą z zapisów kronikarza Geografa Bawarskiego z przełomu VIIIIX wieku, z których wynika, że lud szczepu Prissani posiadał aż 70 grodów. Nazwa plemienia wywodzi się od słowa "Pyro", które w języku Słowian oznacza pszenicę, która dała zapewne źródłosłów nazwie plemienia i miasta wskazując bezpośrednio na podstawowe znaczenie rolnictwa i specjalizację w produkcji zbożowej.
Najstarsze wzmianki o mieście pochodzą z okresu misji chrystianizacyjnej Ottona z Bambergu w 1124 roku. Kilkadziesiąt lat później, w roku 1263, otrzymały prawa miejskie. Najstarsze miejskie osadnictwo koncentrowało się w południowowschodniej części dzisiejszego miasta noszącego nazwę "Starego Miasta" (niemieckie Altstadt).
Całość wczesnośredniowiecznego miasta podzielona była na cztery dzielnice, czyli kwartały: Szczecińską, żydowską (potem Rynkową), Bańską i Klasztorną. Rozwój przestrzenny Pyrzyc w średniowieczu ograniczony był przez rozbudowany system ochronny. Potężne mury obronne i baszty okalające miasto ułatwiały obronę i były czynnikiem umacniającym samodzielność gospodarczą i polityczną.
Przez wiele lat gród pełnił jeszcze funkcje administracyjnopolityczne. Tam przebywał książęcy kasztelan, a następnie wójt krajowy. Od roku 1295 Pyrzyce należały do księstwa szczecińskiego. Około 1350 roku pojawili się w Pyrzycach pierwsi żydzi. Wieki XVI i XVII przyniosły wielki rozwój gospodarczy miasta. W latach dwudziestych i trzydziestych minionego stulecia miasto było ośrodkiem hitleryzmu. W roku 1945, w ostatnich dniach II wojny światowej, Pyrzyce zostały zamienione w twier dzę, mającą bronić dostępu do Szczecina. Mimo ciężkich walk i dużych zniszczeń zachowała się tam znaczna część cennych zabytków, a w ich liczbie stare mury obronne o łącznej długości 2,25 km i wysokości 79 metrów.
Ich budowę rozpoczęto jeszcze pod koniec XIII wieku, a ukończono w roku 1317. Podzielono je wówczas na 52 odcinki (co 27 metrów) z basztami i czatowniami. Po roku 1750 wały splantowano, a kilkadziesiąt lat później zamieniono na promenadę spacerową, obsadzoną drzewami owocowymi, klonami i kasztanowcami.
Zespół obronny murów miejskich w Pyrzycach należał podczas II wojny światowej do najlepiej zachowanych na terenie Pomorza Zachodniego. Od XVIII wieku stanowi zabytek.W północnej części murów znajduje się Brama Szczecińska. Jej nazwa pochodzi od drogi wiodącej w stronę miasta Szczecina. Dawniej stanowiła główny wjazd do Pyrzyc od północy. Była też najbardziej reprezentatywną, najokazalszą i obronną bramą miejską w północnozachodniej Europie. Budowano ją od połowy XIV, do połowy XVI wieku. Pierwotnie liczyła 9 pięter z zegarem na siódmym piętrze oraz dzwonem zegarowym na ósmym piętrze z 1575 roku. Około 1525 roku została podwyższona i osiągnęła wysokość 97,5 metrów. Do dziś zachowała się tylko część kondygnacji, czyli gotycki łuk przejściowy.
W środkowej części miasta usytuowany jest kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, dawniej św. Maurycego, wzniesiony w roku 1230. świątynia ta jest dziś jednym z cenniejszych zabytków architektury sakralnej Pomorza Zachodniego. W głównym ołtarzu świątyni znajduje się interesujący tryptyk z XVI wieku, przedstawiający ostatnią Wieczerzę, a w kruchcie fresk św. Ottona z inskrypcją, chrzczącego dwóch Słowian. Koło kościoła znajdują się natomiast pomniki przyrody głaz narzutowy pamięci ofiar Katynia. Ciekawy jest również kościół pw. Matki Boskiej Bolesnej na Wzgórzu Chramowym, na Starym Mieście, należącym wcześniej do Sióstr Augustianek (Eremitek), pochodzący z drugiej połowy XIII wieku.
W południowej części miasta, w sąsiedztwie Bramy Bańskiej, znajduje się zabytkowa kaplica pw. św. Ducha, także z drugiej połowy XIII wieku. Dawniej była częścią zespołu szpitalnego należącego do Rycerzy Szpitalników. Po zniszczeniach wojennych, w 1945 roku, odbudowana została i przekazana na potrzeby muzeum regionalnego Rosjan. Obecnie pełni funkcję Miejskiej Biblioteki Publicznej.
Całe miasto w przeszłości otoczone było wałami i fosą, wybudowanymi w drugiej połowie XIII wieku. Przy pełnym poziomie wody fosa osiągała szerokość do 25 metrów. Wody do fos dostarczała rzeczka Czarna Struga (dziś Sicina 23,5 km długości) oraz staw młyński. Fosy zasypano około 1860 roku i zamieniono na ogrody. Dziś wielu mieszkańców Pyrzyc ma tam swoje działki owocowowarzywne i odpoczywa po pracy.
Dziś stare miasto leży już poza obrębem średniowiecznych murów, we wschodniej części Pyrzyc, na terenie dawnego obszaru osadnictwa słowiańskiego. Trochę za centrum miasta, w jego południowowschodniej części, znajdował się dawniej gród typu nizinnego, pochodzący z IXXIII wieku. Grodzisko to zostało usypane przez pyrzyczan w trudno dostępnym, podmokłym, otoczonym wodą i łąkami miejscu. Zostało usypane na kształt owalnego okręgu o średnicy 80 m na 130 m. Podmokły teren czynił gród niedostępnym i stanowił pewne schronienie przed wrogiem. W dawnych czasach było ono potężną warownią wyposażoną w palisadę i bramy obronne. Załogę grodu stanowił kasztelan z wojami.
Pyrzyce odwiedzają corocznie tysiące turystów. Szczególnie dużo jest ich tam w czasie pyrzyckich międzynarodowych spotkań z folklorem. W tym roku, w końcu maja, odbył się tam 27. festiwal. Wzięły w nim udział zespoły folklorystyczne z Polski, Niemiec, Chorwacji, Czech, Rosji i Słowacji. Tekst i zdjęcia: Leszek Wątróbski
Redakcja
