Alfred Adler tworzył swoje teorie osobowości na podstawie wpływu, jaki dzieci wywierają na siebie w rodzinie; według niego kolejność urodzenia pełni największą rolę. Na kształtowanie się osobowości ma wpływ wiele czynników, takich jak dziedziczność, stan ekonomiczny, religia. Najbardziej kształtuje jednak środowisko.
Dzieci od najmłodszych lat spędzają ze sobą najwięcej czasu, tworzą relacje, wybierają odpowiednie role i uczą się interpretować świat na podstawie swoich doświadczeń. Człowiek jako istota społeczna zaznacza swoje miejsce najpierw w rodzinie, potem w społeczeństwie. W terapii adlerianowskiej dużą wagę przywiązuje się do kolejności urodzenia, ponieważ ma ona potężny wpływ na rozwój osobowości dziecka, jego emocje i zachowania. Dziecko zajmuje określone miejsce w rodzinie i z tej pozycji będzie przeżywać swoje indywidualne doświadczenia. Każde miejsce ma swoje korzystne i niekorzystne strony. Przyjrzyjmy się tym pozycjom:
Pierworodny
Najstarsze dziecko rodzi się rodzicom uczącym się „zawodu”, czyli niedoświadczonym i często niepewnym swoich umiejętności, a więc poświęcającym wiele uwagi dziecku. Pierworodny cieszy się tą niepodzielną miłością i uwagą rodziców aż do momentu, gdy na świat przychodzi kolejne dziecko. Wówczas pierworodny zostaje zdetronizowany. Już nigdy więcej nie będzie się cieszył niepodzielną uwagą rodziców. Według Adlera, odtąd pierwsze dziecko będzie szukać uwagi otoczenia za wszelką cenę. Najstarsze dzieci mają tendencję do perfekcjonizmu i potrzebę potwierdzania swojej wartości. Pierworodni są obowiązkowi, sumienni, odpowiedzialni, czasem apodyktyczni. Zazwyczaj rodzice oczekują od najstarszego dziecka przykładu dla młodszych. Świadomość tej presji często towarzyszy im w dorosłym życiu. Pierworodni są wspaniałymi liderami, którzy zazwyczaj szczycą się niezawodnością, zaufaniem i ostrożnością. Dążą do osiągania sukcesów. Ważne jest dla nich zdobywanie i robienie rzeczy „tak jak się należy”.
Środkowe dziecko
Adler określa średnie dziecko jako rozjemcę. Od narodzin czuje, że był przed nim ktoś inny, pierwszy. A za nim stoi młodszy, który skupia na sobie uwagę ze względu na wiek. Środkowe dzieci mogą wyrosnąć na bardziej konkurencyjne i zdeterminowane na sukces. Mogą też stać się czarnymi owcami, bo od zawsze borykają się ze znalezieniem swojego miejsca, najpierw w rodzinie, potem w świecie. Środkowe dzieci bardzo potrzebują uwagi rodziców, a często czują się najmniej zauważalne, wręcz nieważne. Dzięki swojej szczególnej pozycji w rodzinie, szybko uczą się dyplomacji i umiejętności rozwiązywania konfliktów. Zazwyczaj prześcigają rodzeństwo w liczbie przyjaciół. Są buntownikami.
Najmłodsze dziecko
Według teorii Adlera, najmłodsze dziecko może być najbardziej zależne i samolubne, dzięki opiece jaką ma od urodzenia od wszystkich członków rodziny. Dziecko to także posiada dużo pozytywnych cech, od pewności siebie, poczucia humoru, do umiejętności relaksowania się i zabawiania innych. Najmłodsze dzieci zazwyczaj stawiają się w pozycji małych władców w rodzinie uważając, że mogą być rozpieszczane do woli. Potrafią doskonale manipulować i zwracać na siebie uwagę.
Jedynacy
Ponieważ jedynacy nie mają rodzeństwa, by z nimi doświadczać zasad społecznych interakcji, muszą uczyć się tego sami. Jedynacy są dojrzali jak na swój wiek, bo czują się dobrze w towarzystwie dorosłych, uczą się od nich dojrzalszych zachowań. Potrzebują przestrzeni dla siebie przez całe życie, bo wychowani są w środowisku, w którym nie musieli się dzielić przestrzenią z rodzeństwem. Nie lubią być kontrolowani, choć czują się kontrolowani ponad miarę przez dorosłych. Są perfekcjonistami, bowiem dużo się od nich oczekuje od najmłodszych lat. Posiadają umiejętność kontrolowania siebie w każdej sytuacji. I mają niepodzielną miłość rodziców, przyzwyczajeni są do bycia w centrum uwagi. Mówi się, że jedynacy są samolubni, nie potrafią się dzielić i trudno im pogodzić się ze słowem „nie”.
Psychologiczna kolejność urodzenia
Niepełnosprawność, patologia lub śmierć któregoś z rodzeństwa może zmienić funkcjonalną kolejność urodzenia. Jeśli oczekiwania rodziców wobec przejęcia rodzinnego biznesu były skierowane na najstarsze dziecko, ale oczekiwania te spotkały się z rozczarowaniem, bo najstarsze dziecko zeszło na złą drogę, wówczas środkowe może przejąć rolę najstarszego, także psychologicznie.
Podobnie z następcą dziecka, które zmarło. W przypadku bliźniaków, zwykle starsze dziecko jest silniejsze i bardziej aktywne. To starsze staje się liderem, chociaż obydwoje mogą mieć pewne problemy z tożsamością; zwykle traktowane są jak jedność.
Innym przykładem jest jedyny chłopiec wśród sióstr. Adler sugeruje, że chłopiec ten będzie miał dobry kontakt z kobietami i może w dorosłym życiu ciągle starać się udowadniać swoją męskość lub wręcz przeciwnie, będzie zniewieściały. Jedyna dziewczynka wśród braci może stać się bardzo kobieca lub będzie rywalizować z braćmi o pozycję chłopczycy.
Kolejność urodzenia jest jednym z czynników pomagających psychologom ze szkoły Adlera zrozumieć kompleksowość ludzkiej osobowości. Należy jednak pamiętać, że są to uogólnienia, każda rodzina jest inna i różni się pod względem psychologicznym.
Katarzyna Pilewicz
