Bentley oskarża
Bentley ujawniła dwie sowieckie siatki szpiegowskie i ostatecznie doprowadziła do oskarżenia ponad 80 obywateli amerykańskich o zdradę i szpiegostwo na rzecz obcego mocarstwa. Stała się szeroko znana po zeznaniach w roli świadka oskarżenia przed Komisją ds. Działalności Antyamerykańskiej (HUAC) Kongresu Stanów Zjednoczonych. Bentley pojawiła się w programie „Meet the Press” stacji NBC 6 sierpnia 1948 roku. Była pierwszą osobą, z którą przeprowadzono wywiad w czasie transmisji telewizyjnej tego programu. Jeden z prowadzących, Cecil Brown, trzy razy pytał Bentley, czy oskarża Williama Remingtona o bycie komunistą i w końcu to zrobiła.
Remington był amerykańskim ekonomistą, który pracował na różnych stanowiskach w rządzie federalnym Stanów Zjednoczonych. Był sądzony dwukrotnie pod różnymi zarzutami. Ostatecznie został skazany za krzywoprzysięstwo na trzy lata więzienia federalnego, gdzie został zamordowany w listopadzie 1954 roku. Gdy w 1948 roku został wezwany przed komisję Kongresu, jego adwokat, Richard Green, poprosił Bentley o wycofanie zarzutów.
Kiedy Bentley tego nie zrobiła, prawnicy Remingtona złożyli pozew o zniesławienie i zatrudnili prywatnych detektywów, by zbadali jej przeszłość. Przedstawili dowody na alkoholizm, okresy ciężkiej depresji i próbę odebrania sobie życia. Twierdzili, że jej praca magisterska została napisana przez kogoś innego i że Elizabeth była rozwiązła seksualnie. Pozew o zniesławienie Bentley został oddalony i w ten sposób kariera Remingtona w zasadzie dobiegła końca, natomiast nowa kariera Elizabeth właśnie się rozpoczynała.
Chociaż większość oskarżonych przez Bentley powoływała się na piątą poprawkę do konstytucji i odmawiała składania zeznań, kilku zaprzeczyło jej zarzutom. Najbardziej znanym był Harry Dexter White, który chorował na serce i zmarł kilka dni po złożeniu zeznań przed HUAC. Inni, którzy zaprzeczyli oskarżeniom Bentley, to: Lauchlin Currie – były doradca ds. ekonomicznych prezydenta Roosevelta, Remington i William Henry Taylor – ekonomiści pracujący dla rządu, Duncan Lee – były pracownik Biura OSS i Abe Brothman – chemik z sektora prywatnego, który pracował nad projektami wojskowymi.
Szpiegowskie początki
Bentley urodziła się w New Milford w stanie Connecticut, jako córka kupca Charlesa Prentissa Bentleya i nauczycielki May Charlotte Turrill. Jej rodzice przeprowadzili się do Ithaki w stanie Nowy Jork w 1915 roku, a w 1920 roku rodzina przeniosła się do McKeesport w Pensylwanii. Później tego samego roku wrócili do Nowego Jorku i osiedlili się w Rochester.
Elizabeth uczęszczała do Vassar College, gdzie w 1930 roku ukończyła studia językoznawcze. Trzy lata później jako studentka podyplomowa na Uniwersytecie Columbia uzyskała stypendium na Uniwersytecie we Florencji. Podczas pobytu we Włoszech na krótko dołączyła do Gruppo Universitario, lokalnej antyfaszystowskiej organizacji studenckiej. Podczas pracy nad tytułem magistra Bentley uczestniczyła w spotkaniach Amerykańskiej Ligi Przeciwko Wojnie i Faszyzmowi.
Chociaż później twierdziła, że literatura komunistyczna była dla niej nieczytelna, pociągało ją poczucie wspólnoty i rodzaj „sumienia społecznego”, jakie odnalazła wśród swoich przyjaciół w Lidze. W marcu 1935 roku wstąpiła do Komunistycznej Partii USA. Nie wiadomo do dziś, czy była w jakimś sensie aktywną działaczką tej formacji, czy też traktowała swoją przynależność do niej jako pewnego rodzaju bierną deklarację poglądów. Pewne jest jednak to, że jako amerykańska komunistka stała się atrakcyjną kandydatką do współpracy z sowieckim wywiadem.
Bentley zaczęła działać agenturalnie z chwilą, gdy dostała pracę we Włoskiej Bibliotece Informacyjnej w Nowym Jorku. Biblioteka ta była biurem propagandowym włoskich faszystów w Stanach Zjednoczonych. Zgłosiła swoje zatrudnienie do centrali komunistycznej partii USA, informując towarzyszy partyjnych o swojej gotowości do szpiegowania tego środowiska. Komuniści byli zainteresowani informacjami, jakie Bentley mogła dostarczać. W 1938 roku jej kontaktem a zarazem kontrolerem został oficer NKWD Jacob Golos.
Kochankowie i agenci
Golos – urodzony jako Jakow Naumowicz Reizen, imigrant z Rosji, który w 1915 roku uzyskał obywatelstwo Stanów Zjednoczonych – był jednym z najważniejszych agentów sowieckiego wywiadu w tym kraju. Kiedy się poznali, Golos był zaangażowany w planowanie zamachu na Lwa Trockiego, co zakończyło się uśmierceniem największego wtedy wroga Stalina w mieście Meksyku.
Bentley i Golos wkrótce zostali kochankami. Elizabeth myślała wtedy, że szpieguje wyłącznie dla Amerykańskiej Partii Komunistycznej, czyli błędnie uważała, iż z sowieckim wywiadem nie miała żadnych związków. Minął ponad rok, zanim poznała jego prawdziwe nazwisko, a według jej późniejszych zeznań minęły dwa lata, zanim dowiedziała się, że pracuje dla wywiadu sowieckiego.
W 1940 roku, po dwóch latach związku, Departament Sprawiedliwości na mocy ustawy o rejestracji agentów zagranicznych zmusił Golosa do zarejestrowania się w USA w roli agenta rządu ZSRR. Zwiększyło to ryzyko dotyczące przyjmowania przez niego dokumentów od jego sieci amerykańskich szpiegów, a on stopniowo przeniósł tę odpowiedzialność na Bentley.
Golos potrzebował kogoś, kto przejąłby codzienne obowiązki United States Service and Shipping Corporation, organizacji fasadowej Kominternu, zajmującej się działalnością szpiegowską. Bentley podjęła się tej roli. Chociaż nigdy nie otrzymywała bezpośredniego wynagrodzenia za swoją pracę szpiegowską, ostatecznie zarabiała 800 dolarów miesięcznie (17 tysięcy dolarów dziś) jako wiceprezeska U.S. Service and Shipping. Gdy Bentley objęła ważną rolę w sowieckim wywiadzie, Kreml nadał jej kryptonim „Umnitsa”, co w wolnym tłumaczeniu oznaczało „mądra dziewczyna” albo mądrala.
Grupa Silvermastera
Większość kontaktów Bentley dotyczyła wtedy formacji, którą prokuratorzy i historycy później nazwali „grupą Silvermastera” – sieci szpiegów, skupionej wokół Nathana Gregory’ego Silvermastera. Stworzenie tej sieci było jedną z najważniejszych sowieckich operacji szpiegowskich w Stanach Zjednoczonych. Silvermaster współpracował z tzw. Administracją Przesiedleń, a później z Radą Wojny Gospodarczej.
Chociaż nie miał dostępu do wielu poufnych informacji, znał kilku komunistów i sympatyków komunistów w rządzie. Korzystając ze znajomości z Bentley, Silvermaster wysyłał wiele szyfrów do Moskwy. ZSRR i Stany Zjednoczone były sojusznikami w II wojnie światowej, a większość informacji, które Silvermaster zebrał dla Sowietów, dotyczyła wojny z nazistowskimi Niemcami.
Pod koniec 1943 roku Golos doznał zawału serca i zmarł. Po spotkaniu z sekretarzem generalnym CPUSA Earlem Browderem, Bentley postanowiła kontynuować swoją pracę szpiegowską i zajęła miejsce Golosa. Jej nowym kontaktem w sowieckim wywiadzie był Iszhak Achmerow, czołowy rezydent NKWD w Stanach Zjednoczonych.
Depresja, pijaństwo i zdrada
Na rozkaz z Moskwy Achmerow polecił Bentley, by zgłaszała mu swoje kontakty bezpośrednio. Bentley początkowo zignorowała tę serię rozkazów. Faktem jest to, że od czasu pobytu we Florencji doświadczała napadów depresji i nadużywała alkoholu. Przygnębiona i samotna po śmierci Golosa, i pod coraz większą presją ze strony sowieckiego wywiadu, zaczęła pić więcej.
Na początku czerwca 1944 roku Bentley przystała na żądania Achmerowa i zgodziła się instruować członków grupy Silvermastera, by zgłaszali się bezpośrednio do NKWD. Później wyznała, że to właśnie sprawiło, iż odwróciła się od komunizmu w Stanach Zjednoczonych.
W 1945 roku Bentley nawiązała romans z mężczyzną, którego podejrzewała, że jest agentem FBI lub sowieckim szpiegiem. Jej szpiegowski kontakt zasugerował, że powinna wyemigrować do ZSRR, ale Bentley obawiała się, iż może zostać tam stracona. W sierpniu 1945 roku udała się do biura FBI w New Haven w stanie Connecticut i spotkała się z miejscowym agentem. W ten sposób zaczął się jej powrót do amerykańskiej lojalności.
O krok od śmierci
Bentley nie zdezerterowała natychmiast. Początkowo nie opowiedziała całej swojej historii amerykańskim władzom. Pojawiła się pijana na spotkaniu z Anatolijem Gorskim, jej kontrolerem NKWD. Nazwała jego i jego kolegów „gangsterami” i pośrednio zagroziła, że zostanie informatorem FBI. Bentley szybko zdała sobie sprawę, że jej tyrada mogła narazić jej życie na niebezpieczeństwo. Gorsky, informując o spotkaniu w Moskwie, powiedział, że powinien się jej „pozbyć”.
Moskwa poradziła Gorsky’emu, by był cierpliwy i ją uspokoił. Kilka tygodni później dowiedziano się, że Louis Budenz (redaktor gazety CPUSA), został antykomunistą. Budenz nie ujawnił jeszcze swojej wiedzy na temat działalności szpiegowskiej, ale znał nazwisko Bentley i wiedział, że jest szpiegiem. Zagrożona z wielu stron, Bentley postanowiła zdezerterować i zwróciła się do FBI 7 listopada 1945 roku.
Piękna blondynka ujawnia
W serii wywiadów z FBI, począwszy od listopada 1945 roku, Bentley oskarżyła prawie 150 osób – w tym 37 pracowników federalnych – o szpiegostwo na rzecz ZSRR. FBI podejrzewało już wcześniej wiele z tych osób, a niektóre z nich zostały wymienione przez wcześniejszych dezerterów, Igora Guzenko i Whittakera Chambersa. Szef FBI, J. Edgar Hoover, poinformował szefa brytyjskiej koordynacji bezpieczeństwa, Williama Stephensona, o dezercji Bentley. Około 250 agentów FBI zostało przydzielonych do jej sprawy. Ludzie ci podążali za tropami, które podała, i badali osoby, które wymieniła.
Bentley postanowiła ujawnić całą swoją historię osobiście i spotkała się z dziennikarzami „New York World-Telegram”, Nelsonem Frankiem i Nortonem Mockridge’em. Przez cztery kolejne dni gazeta publikowała serię artykułów na pierwszej stronie o anonimowej „pięknej młodej blondynce”, która ujawniła krąg szpiegów. Niektórzy reporterzy i komentatorzy byli sceptyczni co do twierdzeń Bentley.
Ponieważ niektóre z oskarżonych przez nią osób było prominentnymi postaciami w dwóch administracjach demokratów, prezydent Truman w pewnym momencie opisał jej zeznania jako inspirowane przez republikanów mylne tropy. Ostatecznie Bentley złożyła zeznania w procesach czterech oskarżonych szpiegów: w procesie o krzywoprzysięstwo Remingtona, w procesie o utrudnianie pracy wymiaru sprawiedliwości w przypadku Abe’a Brothmana oraz w procesach Juliusa i Ethel Rosenbergów o spisek w celu popełnienia szpiegostwa. Ta ostatnia para została skazana na śmierć, a wyrok został wykonany w 1953 roku, choć ich domniemana wina pozostaje przedmiotem wielu kontrowersji.
Nawrócona grzesznica
Po nawiązaniu kontaktu z amerykańskimi władzami życie osobiste Bentley stało się dość burzliwe. Nadal dużo piła, ignorowała wezwania sądowe, była zamieszana w wypadki samochodowe i miała związek z mężczyzną, który ją mocno pobił. Podobnie jak wielu amerykańskich szpiegów, Bentley była opisywana jako typowa Amerykanka, ładna i dobrze wykształcona.
W 1948 roku nawróciła się na katolicyzm pod wpływem przyszłego biskupa pomocniczego Nowego Jorku, Fultona J. Sheena. Bentley była potem często zapraszana przez grupy katolickie do wygłaszania wykładów na temat komunizmu i jej doświadczeń w ruchu komunistycznym.
Podczas lat spędzonych jako była komunistka Bentley opublikowała autobiografię pt. „Inside the Russian Spy Organization”, szczegółowo opisując swoje doświadczenia w szpiegostwie. Nie jest to, jak twierdzą znawcy rzeczy, obiektywne spojrzenie na jej życie, ale książka zawiera wiele intrygujących informacji, które są do dziś badane. Elizabeth zmarła w wyniku choroby serca w 1963 roku, w wieku 55 lat.
Krzysztof M. Kucharski
