Promocja książki Marii Zakrzewskiej pod tytułem: „Stanisław Wokulski i Tomasz Judym. Małość i heroizm”

Tuż przed zakończeniem roku 2023, 9 grudnia, odbyło się wyjątkowe spotkanie poświęcone dziełom literatury polskiej promującym postawy patriotyczne uczniów szkół polonijnych. Odbyło się ono w audytorium Biblioteki Publicznej w Niles i zostało zorganizowane pod patronatem Zrzeszenia Nauczycieli Polskich w Ameryce. Przyszli na nie, nie tylko nauczyciele, ale także duże grono osób zainteresowanych literaturą i czytelnictwem.

Spotkanie rozpoczęła Urszula Gawlik, wiceprezes Zrzeszenia Nauczycieli Polskich w Ameryce, zapraszając na scenę główną bohaterkę spotkania, Marię Zakrzewską, autorkę książki Stanisław Wokulski i Tomasz Judym. Małość i heroizm. Publikacja ta została wydana w październiku 2023 roku przez krakowskie wydawnictwo LIBRON. Jest ona poświęcona głównym bohaterom dwóch polskich powieści, czyli Wokulskiemu, bohaterowi Lalki Bolesława Prusa i Judymowi, bohaterowi Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego. Pani Maria Zakrzewska porównała postawy tych bohaterów, zwracając uwagę przede wszystkim na ich stosunek do Ojczyzny.

Zanim autorka rozpoczęła omówienie swojej książki, podzieliła się ze zgromadzonymi na sali uwagami na temat: „Jak z pomocą dzieł literatury polskiej promować postawy patriotyczne uczniów szkół polonijnych?” Wieloletnia nauczycielka podkreśliła rolę polonijnych szkół w kultywowaniu tożsamości narodowej dzieci i młodzieży. Według niej, szkoły polonijne odgrywają ogromną rolę w wychowaniu patriotycznym swych wychowanków. Nauczyciele szkół polonijnych nie mają tak dużo czasu jak ich koledzy pracujący w szkołach w Polsce. Dlatego tym ważniejsze jest przygotowanie całego procesu nauczania, dobra znajomość programu, w tym najważniejszych lektur i ukierunkowanie pracy domowej uczniów za pomocą dobrze przemyślanych pytań, na które uczniowie powinni starać się odpowiedzieć w ramach przygotowania do lekcji. Maria Zakrzewska postulowała by nauczyciele jak najczęściej stosowali w swej praktyce pracę uczniów w grupach. Doskonała znajomość lektury przez nauczyciela, umiejętne ukierunkowanie uczniów na ich samodzielną pracę nad utworem przy pomocy zadawania właściwych pytań, zwracanie uwagi na język jakim posługiwali się poszczególni pisarze oraz stosowanie właściwych metod pracy z uczniami prowadzi między innymi do rozpoznania pozytywnych cech bohaterów literackich godnych naśladowania. Wiadomo przecież, że wpływ pisarzy polskich na społeczeństwo był ogromny, zwłaszcza w czasach niewoli. Romantycy z Mickiewiczem na czele, pozytywiści tacy jak: Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa i Maria Konopnicka, a także pisarze Młodej Polski jak: Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański uczyli patriotyzmu i wskazywali drogi do wyzwolenia ojczyzny.

Po tak ciekawym wprowadzeniu, Maria Zakrzewska przeszła do omówienia swojej nowowydanej książki zatytułowanej Stanisław Wokulski i Tomasz Judym. Małość i heroizm. Powiedziała ona , że porównała w niej postawy głównych bohaterów powieści Prusa i Żeromskiego, a zwłaszcza ich stosunek do Ojczyzny. Autorka rozpoczęła tę część dywagacji od postawienia pytania: „Skąd wzięły się tak diametralnie różne opinie, poprzez które na przestrzeni ponad stulecia krytycy literaccy i historycy literatury oceniali Lalkę?”. Jak wiadomo, współcześni Prusowi przyjęli tę powieść dość chłodno. Lepiej ocenili ją moderniści i krytycy okresu międzywojennego, a zwłaszcza Zygmunt Szweykowski. Po II wojnie światowej „Lalka” doczekała się nobilitacji tak znacznej, że dziś najczęściej stawia się tę powieść na równi lub nawet wyżej niż inne utwory powstałe w okresie pozytywizmu. W swojej książce Maria Zakrzewska postanowiła zbadać skąd wzięły się te rozbieżności. Dogłębna analiza powieści doprowadziła autorkę do wniosku, że Prus napisał utwór tendencyjny, w którym starał się usilnie przekonać czytelników do z góry zamierzonych twierdzeń, mimo że obiektywnie rzecz biorąc, nie wynikły one z przedstawionych przez autora faktów. Według autorki książki, Prus dopuścił się manipulowania uczuciami czytelników, sugerując, że jego bohater był człowiekiem wartościowym, który tylko dlatego poniósł klęskę życiową, że nie doceniło go polskie społeczeństwo i kobieta, o którą zabiegał, czyli Izabela Łęcka. Wniosek, który przestawiła pani Maria, a który wynika z analizy powieści, jest dość rewolucyjny w stosunku do tego, jak ocenia się Prusa i Wokulskiego w podręcznikach szkolnych. A zatem – jak udało się autorowi Lalki zmylić większość czytelników i historyków literatury? Skąd we współczesnych opracowaniach literackich tak wysoko plasuje się twórczość Prusa? Według autorki książki, pomogli Prusowi krytycy marksistowscy – komuniści. Maria Zakrzewska stawia w swojej książce bardzo ważne pytanie – „Czy nie powinniśmy zatem dzisiaj, gdy Polska już jest krajem, który uwolnił się od kurateli komunistów, zmienić naszego stosunku do Prusa i jego najważniejszej powieści?” I odpowiada następująco: „Chyba już czas, by Prus, lojalista i wierny poddany cara Rosji, przestał narzucać Polakom sposób postępowania Stanisława Wokulskiego, jako wzorowy i pozytywny”. Wokulski, jak udowadnia autorka omawianej książki, to egoista i człowiek o postawie roszczeniowej. Nie zasługuje on na to, by być wzorem dla Polaków. Słowo „małość”, którego autorka użyła w tytule swojej książki, odnosi się właśnie do niego.

Zupełnie inaczej autorka ocenia bohatera powieści Stefana Żeromskiego pt. Ludzie bezdomni. W przeciwieństwie do Wokulskiego, Tomasz Judym rezygnuje ze szczęścia osobistego, z miłości do kobiety. Postanawia poświęcić się walce z zaborcą polskich ziem. I tutaj należy podkreślić, że stanowisko Marii Zakrzewskiej jako osoby interpretującej powieść, jest odmienne od oficjalnych, podręcznikowych opinii, powstałych przeszło siedemdziesiąt lat wcześniej, pod wpływem marksistów. To oni nakazali nam widzieć Judyma jako człowieka walczącego o sprawiedliwość społeczną, mimo, że Żeromski wyraźnie sugerował w Ludziach bezdomnych i w swych wypowiedziach, że ten człowiek dołączył do konspiratorów pokroju Józefa Piłsudskiego, czyli bojowników o wolność ojczyzny. Tytuł powieści Żeromskiego nawiązuje do Konrada Wallenroda Mickiewicza, którego bohater „szczęścia w swym domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”. Judym postanowił pozostać bezdomnym. Dlatego też Maria Zakrzewska w swojej książce postaci książki Żeromskiego przypisała określenie „heroizm”, czyli bohaterstwo. 

W tym momencie można zapytać autorkę książki Stanisław Wokulski i Tomasz Judym. Małość i heroizm dlaczego tak ważne było dla niej porównanie i ocena dwóch bohaterów literackich? Odpowiedzią są cytowane przez nią jako motto do I części jej książki słowa Rene Dubos: „Narody potrzebują bohaterów po to, by symbolizowali ich ducha i stanowili wzór do naśladowania”. Zdaniem Marii Zakrzewskiej, Wokulskiego nie możemy traktować jako kogoś z kim moglibyśmy się utożsamiać. Był on człowiekiem neurotycznym, biernym, wpadał w panikę, w chwilach trudnych ratował się ucieczką. Ponadto krytykował romantyzm i Mickiewicza, spowodował, że Polacy mieli kompleksy, czując się gorszymi od Francuzów i Brytyjczyków. W przeciwieństwie do Wokulskiego, doktor Judym jest bohaterem prometejskim, podobnym do postaci z utworów Mickiewicza: Konrada Wallenroda i Jacka Soplicy.

Podsumowując autorka stwierdziła, iż kanon lektur, który omawiamy z uczniami na lekcjach, powinien być spójny. Niedobrze byłoby, gdyby na lekcjach z romantyzmu uczniowie dowiadywali się, że wartością utworów Mickiewicza, Słowackiego i Norwida był patriotyzm, a na lekcjach z pozytywizmu traktowano Wokulskiego, kpiącego z patriotyzmu, jako bohatera także pozytywnego. Gdy stawiamy znak równości pomiędzy patriotyzmem i egoizmem, powodujemy upadek autorytetów i pomieszanie pojęć. Relatywizm moralny nie służy ani wychowaniu, ani nauczaniu.

Mam nadzieję, że moje przedstawienie najważniejszych wniosków wypływających z książki Marii Zakrzewskiej Stanisław Wokulski i Tomasz Judym. Małość i heroizm, zachęci czytelników do sięgnięcia po tę pozycję i wnikliwą jej lekturę. Książka jest tego warta.

Na zakończenie pragnę powiedzieć kilka słów o autorce książki, Marii Zakrzewskiej. Jest to osoba o wspaniałej osobowości, kulturze i wielkiej wiedzy. Maria Zakrzewska to polonistka i bibliotekarka. Absolwentka Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu i Rosary College (dziś Dominican University) w River Forest, IL. Przez kilkanaście lat była nauczycielką języka i literatury polskiej w szkole średniej i wykładowczynią, metodykiem w Instytucie Kształcenia Nauczycieli, w Oddziale Doskonalenia Nauczycieli, w Szczecinie. Po przyjeździe do USA, w 1988 roku, uczyła w Polskiej Szkole im. Świętego Maksymiliana Marii Kolbe w Chicago. Uczestniczyła w wielu zjazdach nauczycieli, prowadziła lekcje pokazowe, współpracowała z panią Heleną Ziółkowską przy wydawaniu „Głosu Nauczyciela”. Napisała wydawaną kilkakrotnie przez Zrzeszenie Nauczycieli Polskich w Ameryce książkę pt. Pan Tadeusz. Adama Mickiewicza. Analiza i interpretacja utworu. Materiały pomocnicze dla uczniów, i drugą pt. Analiza i interpretacja utworu wraz ze wskazówkami metodycznymi dla nauczycieli. Po ukończeniu wyższych studiów bibliotekarskich, zaczęła pracować w centralnej bibliotece należącej do Chicagowskiej Biblioteki Publicznej – Harold Washington Library Center, gdzie przepracowała dwadzieścia lat. Należy do wielu organizacji polonijnych, m.in. do Zrzeszenia Nauczycieli Polskich w Ameryce, do Stowarzyszenia Polsko – Amerykańskich Bibliotekarzy, jest wiceprezeską Chicagowskiego Oddziału Fundacji Kościuszkowskiej, członkinią Kongresu Polonii Amerykańskiej, członkinią Zrzeszenia Polsko Amerykańskich Historyków, Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie, członkinią Muzeum Polskiego w Ameryce i Polish Institute of Arts and Sciences of America. Organizowała w bibliotekach publicznych w Chicago wiele wykładów na temat polskiej i polonijnej literatury, nie tylko dla polskich, ale i dla amerykańskich słuchaczy. Organizowała też programy poświęcone kulturze polskiej i polonijnej, a także wiele programów dla dzieci. Napisała ponad 100 artykułów do czasopism naukowych i do gazet, na przykład do „Dziennika Związkowego” i do „Monitora”.

To zaszczyt dla Zrzeszenia Nauczycieli Polskich w Ameryce, że mogło być integralną częścią promocji książki Marii Zakrzewskiej, naszej wieloletniej i zasłużonej członkini. Książka porównująca bohaterów Lalki Prusa i Ludzi bezdomnych Żeromskiego na pewno uczuli nauczycieli i nie tylko ich, na zagadnienia języka literackiego, a także zainspiruje do rzetelnej analizy dzieł literackich. Będzie też pomocna w odróżnianiu prawdy od nieprawdy, bezstronności i obiektywizmu od tendencyjności. W czasach gdy tak dużo jest różnych mediów, ma szansę uczyć samodzielności w analizowaniu książek, artykułów prasowych i przekazów ustnych.

Urszula Gawlik
Zrzeszenie Nauczycieli Polskich w USA
Zdjęcia: Ryszard Siek