Stefan Banach uznawany jest za jednego z najwybitniejszych matematyków ostatniego stulecia” – napisali polscy senatorowie w uchwale w przypadającą w tym roku 120. rocznicę urodzin uczonego. Zachęcają też „do refleksji nad rolą matematyki w rozwoju intelektualnym i mentalnym człowieka”.
Senatorowie chcieli przypomnieć wkład tego lwowskiego matematyka w światową naukę. Wnioskując o przyjęcie ustawy, senator Kazimierz Wiatr podkreślił, że współcześni naukowcy nadal korzystają z jego dokonań, np. rozwijając fizykę kwantową.
„Ale też warto przypomnieć – niedawno wszedł na ekrany film o Bitwie Warszawskiej i tam to pięknie pokazano – rolę, można powiedzieć, zaplecza naukowego. Deszyfranci, kryptolodzy wsławili się także w czasie II wojny światowej rozpracowaniem szyfratora Enigma. A to wszystko swoje źródło miało w polskiej szkole matematycznej, której poniekąd podstawą stał się Stefan Banach” – powiedział. sen. Wiatr. Zaznaczył, że uchwała przypominająca wkład Banacha w rozwój matematyki, ma również być zachętą dla młodych ludzi, aby decydowali się na karierę naukową.
„Rok 1922, w którym Stefan Banach ogłosił drukiem swoją pracę doktorską, uważany jest przez wielu matematyków za przełomowy w historii matematyki XX wieku. Ogłoszona rozprawa stworzyła bowiem podstawy analizy funkcjonalnej, będącej nowym, niezwykle ważnym działem matematyki. Bardzo szybko okazało się, że praca ta ma istotne znaczenie dla rozwoju nie tylko matematyki, lecz także innych nauk ścisłych, szczególnie fizyki kwantowej. Stefan Banach opracował główne pojęcia i twierdzenia analizy funkcjonalnej, a wyrażenie „przestrzeń Banacha” znane jest matematykom i fizykom na całym świecie” – napisano w uchwale.
Senatorowie przypomnieli, że Amerykańska Komisja Nauki, dokonując niedawno przeglądu wiedzy wniesionej do naukowego dorobku współczesnej cywilizacji, wyróżniła spośród wszystkich naukowców Mikołaja Kopernika i Stefana Banacha.
„Z punktu widzenia matematyków katedralnych, profesorów obejmujących katedry, Banach był niedoukiem. A jednak ci profesorowie prowadzący katedry uznali, że człowiek, który właściciwie jest niedokształcony, nie ma formalnego wykształcenia, jest lepszy od nich. Pozwolili mu robić doktoraty, mimo że nie miał studiów. Środowisko naukowe tamtego czasu miało szerokie horyzonty, skoro zamiast zmarnować takiego człowieka, stworzyło mu możliwość uzyskania doktoratu i uznało jego osiągnięcia. Warto to podkreślić” – powiedział w trakcie debaty nad treścią uchwały senator Piotr Wach.Za przyjęciem uchwały głosowało 87 członków Senatu RP, dwóch wstrzymało się od głosu. Nikt nie był przeciw.
Dzieciństwo i młodość
Stefan Banach urodził się 30 marca 1892 roku w Krakowie. Jego ojcem był młody góral z Ostrowska, służący jako żołnierz w wojsku austriackim (później pracujący jako urzędnik w Krakowie) – Stefan Greczek, a matką góralka Katarzyna Banach. Wychowywał się w rodzinie zastępczej (właścicielki pralni – Franciszki Płowej i jej córki, Marii Puchalskiej). Znał osobiście tylko swojego ojca i czasami się z nim spotykał. Zgodnie z obietnicą daną matce ojciec łożył na jego utrzymanie.
Od dzieciństwa wykazywał nieprzeciętne zdolności matematyczne i lingwistyczne. Nie ukończył jednak studiów wyższych. Uczęszczał do I Gimnazjum im. Bartłomieja Nowodowroskiego w Krakowie (1902 – 1910).
Po maturze pracował w księgarni krakowskiej. Matematykę studiował jako samouk. W latach 1911 – 1913 zaliczył egzaminem częściowym (tzw. półdyplom) dwa lata studiów na Wydziałe Inżynierii Lądowej Politechniki Lwowskiej.
Po wybuchu I wojny światowej pracował jako nadzorca przy budowie dróg. Nie został wcielony do wojska z powodu leworęczności i wady wzroku. Po powrocie do Krakowa zarabiał na życie korepetycjami. Nadal studiował sam.
W 1916 r. dr Hugo Steinhaus zainteresował się przypadkowo spotkanym Banachem. Przechodząc Plantami w Krakowie usłyszał dwóch młodych ludzi rozmawiających o poważnej matematyce. Według krążącej wśród matematyków legendy rozmawiali o całce Lebesgue´a, a jednym z nich był Banach. Spotkanie zaowocowało wspólną publikacją i wieloletnią współpracą. W 1920 r. dzięki wstawiennictwu Steinhausa Banach otrzymał asystenturę (do 1922 r.) w Katedrze Matematyki na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej u prof. Antoniego Łomnickiego. W 1920 r., nie mając dyplomu ukończenia studiów, doktoryzował się na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie na podstawie rozprawy: Sur les operations dans les ensembles abstraits et leur application aux equations integrales (Fundamenta Mathematicae, III, 1922), w której zawarł podstawowe twierdzenia analizy funkcjonalnej, nowej dyscypliny matematyki.
W 1922 habilitował się na Uniwersytecie Jana Kazimierza (decyzja Rady Wydziału z 30 czerwca) i 22 lipca tego roku otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego, a w 1927 na profesora zwyczajnego tego uniwersytetu. W 1924 został członkiem PAU. W latach 1922–1939 kierował jednym z zakładów w Instytucie Matematycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza, rozwijając – obok dużej aktywności dydaktycznej – wielką działalność naukowo-badawczą. Stał się wkrótce największym autorytetem w analizie funkcjonalnej. Dokoła niego (spotykając się w słynnej kawiarni Szkockiej) koncentruje się plejada młodych talentów; wyrasta – pod kierownictwem Steinhausa – nowa, lwowska szkoła matematyczna, która wkrótce, bo już w 1929, zaczyna wydawać własny organ, poświęcony analizie funkcjonalnej Studia Mathematica.
W 1932 ukazuje się w druku słynne dzieło Banacha Théorie des opérations linéaires jako pierwszy tom nowego wydawnictwa Monografie Matematyczne, którego był jednym z założycieli.
Dzieło to przyczyniło się w dużym stopniu do spopularyzowania osiągnięć Banacha wśród ogółu matematyków i do rozwoju analizy funkcjonalnej. O zainteresowaniu świata matematycznego osobą Banacha świadczy między innymi fakt powierzenia mu jednego z odczytów plenarnych na Międzynarodowym Kongresie Matematycznym w Oslo w 1936 r.
O uznaniu zasług Banacha w Polsce świadczy też i to, że był kilkakrotnie laureatem nagród naukowych, a w 1939 zostaje wybrany na prezesa Polskiego Towarzystwa Matematycznego.
Był autorem ponad 60 prac naukowych i twórcą wielu twierdzeń o fundamentalnym znaczeniu dla wielu działów matematyki. Styl pracy Banacha, jego niezwykła intuicja naukowa, bezpośredniość i otwartość pozwoliły mu (wraz z Steinhausem) na stworzenie Lwowskiej Szkoły Matematycznej. W 1924 został członkiem-korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności, od 1931 członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, członkiem przybranym (1923) i członkiem czynnym (1927) Towarzystwa Naukowego we Lwowie, członkiem założycielem (1919) Polskiego Towarzystwa Matematycznego i jego wiceprezesem (1932–1936) oraz prezesem (1939–1945). W 1930 otrzymał nagrodę naukową miasta Lwowa. W latach 1936–1939 był wiceprzewodniczącym Komitetu Matematycznego Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych. W 1939 PAU przyznała mu wielką nagrodę.
II wojna światowa
Po zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie (22 września 1939) był profesorem Uniwersytetu Lwowskiego, dziekanem Wydziału Matematyczno-Fizycznego, został też członkiem korespondentem Akademii Nauk Ukraińskiej SRR. Chociaż stronił od polityki, zgodził się zostać delegatem do Lwowskiej Rady Miejskiej.
W czasie okupacji niemieckiej (1941–1944) Lwowa, z powodu zamknięcia przez Niemców uczelni wyższych, pozbawiony możliwości pracy zawodowej, wraz z wieloma innymi przedstawicielami nauki, kultury, członków ruchu oporu, młodzieży gimnazjalnej i akademickiej we Lwowie, był wraz z synem Stefanem, studentem medycyny, karmicielem wszy w Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami profesora Rudolfa Weigla, dzięki czemu posiadał dokument, który skutecznie chronił go przed represjami okupantów. Od 1942 do 1944 był wykładowcą matematyki na Państwowych Technicznych Kursach Zawodowych.
Po ponownym zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną (27 lipca 1944) kontynuował swoją pracę na Uniwersytecie Lwowskim jako kierownik katedry matematyki. Wykładał też w Lwowskim Instytucie Politechnicznym. Mieszkał u zaprzyjaźnionej rodziny lwowskich kupców Riedlów w ich kamienicy przy ul. Dwernickiego 12. Przygotowywany był jego wyjazd na stałe do Krakowa, gdzie miał podjąć wykłady na UJ. W styczniu 1945 zachorował jednak na raka płuc i wyjazd nie doszedł do skutku. Zmarł 31 sierpnia 1945, został pochowany w grobowcu Riedlów na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie tuż obok grobu Marii Konopnickiej. Jego pogrzeb, w którym wzięły udział tłumy mieszkańców Lwowa, był wielką manifestacją polskiego środowiska naukowego, które jeszcze pozostało we Lwowie. Na cmentarzu Łyczakowskim żegnało go 16 mówców.
Osiągnięcia zawodowe
Był wykładowcą, autorem wielu podręczników, także podręczników matematycznych dla szkół średnich.
Pierwsze jego prace dotyczyły szeregów Fouriera (w pierwszej opublikowanej wspólnie ze Steinhausem pracy rozstrzygnął negatywnie problem zbieżności średniej sum częściowych szeregu Fouriera), funkcji i szeregów ortogonalnych, równań Maxwella, funkcji pochodnych funkcji mierzalnych, teorii miary. W pracy doktorskiej (opublikowanej w 1922) i w monografii Théorie des opérations linéaires podał pierwszą aksjomatyczną definicję przestrzeni, nazwanych później jego imieniem (przestrzeń Banacha), które sam określił jako przestrzenie typu B. Ugruntował ostatecznie podstawy niesłychanie ważnej w nowoczesnych zastosowaniach matematyki analizy funkcjonalnej. Podał jej fundamentalne twierdzenia, wprowadził jej terminologię, którą zaakceptowali matematycy na całym świecie.
Upamiętnienie
Polskie Towarzystwo Matematyczne ufundowało nagrodę naukową im. Banacha (1946), jego imieniem nazwano ulice w miastach uniwersyteckich, w 1972 utworzono Międzynarodowe Centrum Matematyczne im. S. Banacha przy Instytucie Matematycznym Polskiej Akademii Nauk, a w 1992 – w stulecie urodzin Stefana Banacha – ustanowiono Medal im. Stefana Banacha za wybitne zasługi w dziedzinie nauk matematycznych.
3 kwietnia 2012 r. Narodowy Bank Polski upamiętnił Stefana Banacha na złotej monecie 200 zł, srebrnej 10 zł i 2 zł ze stopu Nordic Gold.
Dzisiaj żyją jeszcze krewni Stefana Banacha: synowa Alina Banach w Warszawie, wnuczka Katarzyna w Nowej Zelandii, siostrzenice prof. Monika Hajnos Waksmundzka w Lublinie i Alicja Żuraniewska w Krakowie oraz autor niniejszego wspomnienia dr Janusz J. Greczek w River Forest, IL.
(Wykorzystano materiały PAP, Wikipedia)
