Miłośników historii Polonii już wkrótce czeka nie lada wydarzenie. Dwie wystawy poświęcone historii Sokolstwa Polskiego w Ameryce zostaną otwarte w Polsce we wrześniu – pierwsza już w najbliższą sobotę. To efekt pracy Instytutu Pamięci Narodowej w dziedzinie pozyskiwania i zabezpieczania cennych dokumentów z zagranicy. IPN jest również w trakcie archiwizacji i digitalizacji roczników „Dziennika Związkowego”.
10 września przy Kościele Akademickim św. Anny w Warszawie pojawi się wystawa planszowa przedstawiająca historię Sokolstwa Polskiego w Ameryce. 16 plansz – w wersji polskiej i angielskiej – będzie można oglądać do 30 września. Wystawa będzie uzupełnieniem do głównej wystawy czasowej pod tytułem „Ramię krzep – Ojczyźnie służ”. 135. rocznica powstania Sokolstwa Polskiego w Ameryce potrwa od 17 września do 31 marca 2023 r. w Muzeum im. K. Pułaskiego w Warce, ok. 50 km od Warszawy.
Wystawa prezentuje w atrakcyjnej formie dzieje Sokolstwa Polskiego w Ameryce (Polish Falcons of America), organizacji powiązanej z działającym na ziemiach polskich Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół”. Tematyka wystawy została ujęta w sposób przekrojowy, obejmując okres od schyłku XIX w. do pierwszych lat XXI w., z wyraźnym zaakcentowaniem wkładu Sokolstwa w odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r.
Ekspozycja ukazuje również w przystępny sposób założenia ideowe organizacji, łączące sprawność fizyczną z rozwojem moralnym i kształtowaniem świadomości narodowej wśród Polonii amerykańskiej, wyrażających się w haśle „ramię krzep – Ojczyźnie służ”. Wystawa przybliża także sylwetki najważniejszych postaci ze 135-letniej historii Sokolstwa Polskiego w Ameryce.
Do sporządzenia wystawy posłużyły w głównej mierze eksponaty wybrane spośród materiałów przekazanych do zasobu Archiwum IPN przez Sokolstwo Polskie w Ameryce. Będą one prezentowane w postaci oryginałów i kopii, z wykorzystaniem gablot, plansz i prezentacji multimedialnych. Wśród oryginalnych obiektów liczących prawie 400 pozycji znajdują się fotografie (m.in. wielkoformatowe zdjęcia panoramiczne), dokumenty, listy, księgi, afisze, roczniki czasopism, nagrania filmowe, odznaczenia, odznaki, przypinki i naszywki oraz mundury i sztandary.
W 2019 r. archiwiści IPN pracowali w siedzibie Związku Sokolstwa Polskiego w Pittsburghu, gdzie zabezpieczali i przygotowywali do transportu do Polski dokumentację historyczną wytworzoną i zgromadzoną przez ZSP. Dokumenty przekazane do zasobu IPN przez Sokolstwo Polskie w Pittsburghu stanowią świadectwo ponad stuletniej działalności tej instytucji i wkładu w walkę o odzyskanie niepodległości Polski.
Sokolstwo Polskie w Ameryce jest organizacją społeczną założoną przez członków Polonii amerykańskiej pod koniec XIX w., zajmującą się krzewieniem kultury fizycznej. Pierwsze towarzystwo „Sokół” powstało w Chicago 12 czerwca 1887 roku. Jego twórcą był Feliks Pietrowicz, 24-letni imigrant z Poznania. Od początku działalności, oprócz krzewienia kultury fizycznej, organizacja stawiała sobie za cel pracę na rzecz niepodległości Polski, przybierającą w poszczególnych okresach rozmaite formy – od lobbingu, przez pomoc charytatywną, aż po walkę zbrojną. Sokolstwo pozostaje jednocześnie organizacją bratniej samopomocy oraz miejscem, w którym Amerykanie polskiego pochodzenia pielęgnują swoje tradycje.
Organizacje „Sokół” miały rozwijać sprawność fizyczną i duchową swoich członków. Ich podstawowym celem była popularyzacja gimnastyki oraz działanie na rzecz odrodzenia narodowego ziem polskich. Postulowany związek pomiędzy fizyczną krzepkością i polskim patriotyzmem spowodował, że przywódcy Polonii w Chicago z entuzjazmem podeszli do pomysłu założenia amerykańskich „Sokołów”.
Wkrótce po stworzeniu pierwszego gniazda co najmniej 12 kolejnych pojawiło się w Chicago. 7 stycznia 1894 roku przedstawiciele czterech z tych gniazd ustanowili Związek Sokołów Polskich w Ameryce (ZSPA). Dwa lata później amerykańskie organizacje sokole zaczęły urządzać coroczne zloty gimnastyczne. Spotkania te pod wieloma względami nawiązywały do ateńskiej olimpiady, która w tamtym okresie doczekała się odrodzenia.
Ważną częścią ideologii, z którą wiązał się ruch sokoli, było odzyskanie niepodległości przez Polskę. Wiele gniazd urządzało ćwiczenia bojowe w pobliskich lasach, spodziewając się w przyszłości stanąć do walki o ojczyznę. W 1914 roku związek sokoli przyjął nową ustawę zasadniczą, która podkreślała zbrojną rolę tej organizacji. W 1905 roku ZSPA połączyło się ze Związkiem Narodowym Polskim. W ciągu następnych pięciu lat liczba członków „Sokołów” skoczyła od 1,8 tys. osób do 6 tys. osób.
Na przestrzeni lat w ruchu sokolim dochodziło do rozłamów i fuzji. Operujące z Chicago stowarzyszenie „Sokół” przy Związku Narodowym Polskim składało się z 9,3 tys. członków, podczas gdy Wolne Sokolstwo w Nowym Jorku z 3,2 tys. W 1912 roku ZNP wycofało się ze współpracy z chicagowską grupą sokolską, co umożliwiło zjednoczenie dotychczas konkurujących ze sobą stowarzyszeń.
Gdy Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Niemcom oraz państwom centralnym w I wojnie światowej, Paderewski wezwał do utworzenia polskich oddziałów przy armii Stanów Zjednoczonych. Do zawiązanej niedługo potem Armii Hallera trafiło około 9 tys. członków ruchu sokolego, z czego 5 tys. udało się do Francji, by przejść potem na ziemie polskie.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zbrojna działalność grup sokolich stała się zbędna. Coroczne zjazdy gimnastyczne wciąż się odbywały. Na przykład w 1933 roku miało to miejsce tuż przed rozpoczęciem tygodnia polskiego podczas Wystawy Stulecia Postępu w Chicago – trzy tysiące Amerykanów polskiego pochodzenia wzięło udział w pokazach na stadionie Soldier Field, które organizował Związek Sokołów Polskich. Ostatniego dnia na widowni zebrało się 10 tys. osób, by podziwiać popisy gimnastyczne, ćwiczenia kalisteniczne i zawody.
Podczas II wojny światowej Związek Sokołów Polskich w Ameryce wspierał działalność organizacji polonijnych przy poszukiwaniu osób zaginionych oraz pomógł założyć Kongres Polonii Amerykańskiej. Po upadku komunizmu w Polsce, w 1990 r. towarzystwo sokolskie raz jeszcze powróciło na polskie ziemie. Obecnie składa się z 86 gniazd oraz około 10 tys. członków zarówno w Polsce, jak i za granicą.
(jm, IPN, arch. „Dziennika Związkowego”)
