Kalejdoskop
Historia polskich orderów to poniekąd historia Polski. Upadała Polska, upadały ordery. Odradzała się Polska, odradzały się też ordery. Obecnie w III RP najważniejsze ordery, według starszeństwa, to: Order Orła Białego, Order Wojenny Virtuti Militari, Order Odrodzenia Polski, Order Krzyża Wojskowego, Order Krzyża Niepodległości, Order Zasługi Rzeczypospolitej. Najbardziej liczą się dwa: Order Orła Białego i Order Virtuti Militari...
Order Orła Białego
Próby ustanowienia pierwszego odznaczenia wojskowego podjął król Władysław IV Waza w 1632 roku. Miał nim być Order Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Władysław IV chciał nim wyróżniać katolików, którzy popierali jego antyturecką politykę. Papież Urban VIII zatwierdził fundację orderu. Ale – jak napisała historyk Ewa Danowska – ogłoszenie tej decyzji papieża wywołało ostry sprzeciw polskiej szlachty i magnaterii, ostrzegających przed nowościami naruszającymi szlachecką równość.
Poświęcenie orderu Niepokalanemu Poczęciu Najświętszej Marii Panny uderzało ponadto w protestantów żyjących na Litwie, zwłaszcza w potężną rodzinę Radziwiłłów. Z nimi Władysław IV musiał się liczyć. W końcu, po czterech latach antyorderowej kampanii, król zrezygnował ze swego pomysłu. A w ogóle co do orderów to szlachta Rzeczypospolitej akceptowała jedynie habsburski Order Złotego Runa, który mogli nosić wyłącznie monarchowie.
W Europie już zapanowała moda na ordery. Ale Polacy, choć zapatrzeni na Zachód, jednak dopiero siedemdziesiąt kilka lat po rezygnacji z ustanowienia Orderu Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny zdobyli się na pierwsze polskie odznaczenie państwowe.
Zrobił to król August II – ten mocarz, który wyginał podkowy. Na swoim ukochanym zamku w Tykocinie, miasteczku na Podlasiu, ustanowił Order Orła Białego. Jako pierwszych odznaczył nim swoich popleczników, którzy jak on byli za przymierzem z carem Piotrem I przeciwko szwedzkiemu królowi Karolowi XII.
Za panowania Augusta III, następcy Augusta II, Order Orła Białego nieco stracił na znaczeniu. Wszechwładny minister króla Henryk Brühl po prostu go sprzedawał. Zasługi dla Rzeczypospolitej mało się liczyły. Mimo to pod koniec królowania Augusta III Order Orła Białego zaczął być pożądany przez szlachtę. Odznaczenie nim nie budziło już ich niechęci. Order stał się wręcz obiektem marzeń i zabiegów.
Na tym dorabiał sobie minister Brühl. Jego taksa orderowa to 120 czerwonych złotych. Wyposażenie husarza, koń, zbroja, broń kosztowało 200 złotych. I tak orderofobia zamieniła się w orderomanię. Pamiętnikarz ksiądz Jerzy Kitowicz złośliwie zauważył, że posiadacz orderu przyozdabia nim każde wierzchnie odzienie, także szlafrok.
Za panowania ostatniego polskiego króla, Stanisława Augusta Poniatowskiego, Order Orła Białego trochę zmienił wygląd. Zamiast królewskiego monogramu pojawiło się imię Marii Matki Bożej, usunięto także nadmiar brylantowych ozdób. W tym ostatnim widać rękę Stanisława Augusta. Jemu zawsze brakowało pieniędzy.
August II odznaczył Orderem Orła Białego 155 osób, Polaków i cudzoziemców. August III – 354 osoby. Stanisław August – 611 osób. Ostatni nasz król zamiast nagród pieniężnych rozdawał ordery. Dawał je także niemieckim i rosyjskim faworytom, kochankom carycy Katarzyny II. Ona sama się tego domagała od swojego byłego kochanka.
Order Orła Białego przestał być nadawany po III rozbiorze Polski. Ponownie został ustanowiony w 1807 roku jako najwyższe odznaczenie Księstwa Warszawskiego. Po upadku powstania listopadowego znowu został zniesiony.
Po odrodzeniu Polski w 1918 roku Sejm Rzeczypospolitej przywrócił Order Orła Białego jako najwyższe odznaczenie państwowe. W okresie międzywojennym nadany został 24 obywatelom polskim i 88 cudzoziemcom (monarchom, prezydentom, ministrom). W PRL-u nigdy oficjalnie nie zniesiono Orderu Orła Białego, ale nie był nadawany. Został zastąpiony Orderem Budowniczych Polski Ludowej.
Za III Rzeczypospolitej na powrót stał się najwyższym polskim odznaczeniem. Jako pierwsi zostali nim odznaczeni Lech Wałęsa i Jan Paweł II.
Order Virtuti Militari
Najwyższe polskie odznaczenie wojenne. Jest jednym z najstarszych wojennych orderów na świecie. Ustanowił go Stanisław August na początku wojny polsko-rosyjskiej, gdy Polacy pokonali Rosjan w bitwie pod Zieleńcami. Polakami w tej bitwie dowodzili książę Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko. Na ich mundurach zawisły pierwsze Ordery Virtuti Militari.
Order był wykonany ze złota i srebra. Na głównej stronie widniał monograf królewski S.A.R. zwieńczony koroną. Na odwrotnej stronie umieszczono napis Virtuti Militari, co znaczy: cnocie wojskowej. Ordery Virtuti Militari nadawano wyłącznie za zasługi na polu bitwy. Za czyny wojskowe, a nie z racji urodzenia i nigdy za jakiekolwiek pieniądze. Kawalerowie orderu, szeregowi żołnierze, otrzymywali w czasie pełnienia służby podwójny żołd. Podczas kampanii wojennej dekoracje orderem nie miały uroczystej oprawy. Często odbywały się w obozie wojskowym.
Konfederaci targowiccy zabraniali noszenia Orderu Virtuti Militari, jako, rzekomo, ustanowionego podczas despotycznego Sejmu Wielkiego. Protestowali przeciwko temu Kościuszko i książę Eustachy Sanguszko. Sanguszko, na złość targowiczanom, kazał sobie odlać order trzy razy większy niż oryginalny i groził śmiercią każdemu, kto mu zabroni jego noszenia. Nie znalazł się taki odważny.
Kiedy król przystąpił do konfederacji targowickiej, książę Poniatowski odesłał mu Order Orła Białego, ale Virtuti Militari nie oddał. Napisał do króla, że prędzej rozstanie się z życiem niż z tym odznaczeniem, które dla niego było symbolem niezależności w środowisku zdrajców i rosyjskiego wojska.
Po rozbiorach Order Virtuti Militari podzielił los Orderu Orła Białego. Kiedy powstało Księstwo Warszawskie, a książę Poniatowski objął dowództwo wojsk polskich, order restytuowano. Nie na długo jednak. Odrodził się dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości po I wojnie światowej. Obecnie jest znów najważniejszym odznaczeniem wojskowym w Polsce.
Ryszard Sadaj
