Redakcja
Większość ludzi traktuje oddychanie jako proces tak normalny i naturalny, że nigdy się nawet nad nim nie zastanawia. Tymczasem dla wielu milionów alergików - według lekarzy na różne formy alergii cierpi ponad 40 proc. ludności krajów wysoko rozwiniętych - i astmatyków oddychanie może być walką na śmierć i życie.
Reakcja alergiczna
Dostająca się do organizmu obca substancja podrażnia komórki układu immunologicznego odpowiedzialne za rozpoznanie potencjalnego wroga, czyli komórki tuczne rozsiane w tkance łącznej i limfocyty T. Te ostatnie przekazują informację dalej do limfocytów B, które z kolei produkują przeciwciała - immunoglobulinę E, w skrócie IgE. U osób zdrowych IgE neutralizuje działanie intruza i na tym kończy się reakcja obronna organizmu. U alergika organizm traktuje obcą substancją jako śmiertelne niebezpieczeństwo.
W rezultacie limfocyty B zaczynają produkować przeciwciała w ilościach zupełnie nieproporcjonalnych do faktycznego zagrożenia. Produkowana tak intensywnie IgE wią-że się z komórkami tucznymi. Te w wyniku jednoczesnego kontaktu z IgE i z alergenem (substancją uczulającą) zaczynają wydzielać białko zwane histaminą, które z kolei wywołuje objawy uczulenia. Objawy te są uzależnione głównie od tego, w jakim narządzie znajdują się przeciwciała alergiczne, a także od stopnia uczulenia organizmu.
Zazwyczaj ujawniają się one w drogach oddechowych, na skórze i w przewodzie pokarmowym. Najczęściej występującą chorobą alergiczną na świecie jest tzw. pyłkowica, którą wywołują unoszące się w atmosferze pyłki roślin. Objawia się ona zapaleniem spojówek, uporczywym katarem i nieżytem nosa, a także napadami astmy. Takie objawy wy-stępują wyłącznie w sezonie pylenia roślin uczulających, tj. na wiosnę - gdy pylą drzewa, w lecie - trawy i jesienią - chwasty. Na skórze alergików uczulenia mogą się objawiać wypryskiem, pokrzywką lub obrzękiem. Ten ostatni pojawia się najczęściej na twarzy, szczególnie na powiekach, języku, wargach oraz na rękach, nogach i tułowiu. Zaburzenia alergiczne występujące w przewodzie pokarmowym objawiają się nudnościami, bólami w jamie brzusznej i biegunką. Najgroźniejsze, ale najrzadziej występujące, objawy uczulenia zakłócają pracę układu krążenia. W ich rezultacie może dojść do groźnego dla życia wstrząsu, gdy do organizmu dostanie się alergen, np. orzeszki ziemne.
Często alergia mylona jest z infekcją wirusową lub bakteryjnym zapaleniem górnych dróg oddechowych. Najbardziej charakterystyczną cechą uczulenia jest brak temperatury i bólu oraz bardzo duża ilość wodnistej wydzieliny z nosa. Regularne kichanie o tej samej porze roku, intensywny katar, zapalenia gardła lub zatok to z pewnością alergia.
Co nas uczula?
Uczulają głównie alergeny wziewne, czyli te, które dostają się do organizmu przez nos. Zwykle są to pyłki roślinne drzew liściastych, takich jak brzoza, leszczyna, buk, olcha, topola, dąb, wiąz, grab, a także traw, zbóż i chwastów. Spośród drzew iglstych może uczulić jałowiec pospolity. Na pewno nie uczulają jodły, sosny i świerki.
Jednym z najsilniejszych alergenów jest sierść zwierząt, wśród których najbardziej uczula ta należąca do kotów i małych zwierząt futerkowych, typu świnka morska, chomik, mysz, szczur. Jeśli już o zwierzętach mowa to reakcje alergiczną mogą wywołać ptaki, a nawet pokarm dla rybek. Bezpieczne natomiast jest hodować w domu żółwie lub węże.
Silnymi alergenami są również pleśnie, roztocze kurzu domowego, cząsteczki opon samochodowych, niekiedy alergeny bakteryjne i wirusowe. Wszystkie wyżej wymienione alergeny odpowiadają aż za 90 proc. przypadków uczuleń.
Z alergii pokarmowych, charakterystycznych dla okresu dziecięcego - na mleko, jaja i pszenicę - wyrastają prawie wszyscy. Raz nabyte uczulenie na ryby i orzechy pozostaje na całe życie.
Zdarzają się, choć rzadko, reakcje alergiczne na jad owadów błonkoskrzydłych, typu osa, pszczoła, szerszeń i trzmiel. W takim przypadku użądlenie może doprowadzić do groźnego dla życia wstrząsu anafilaktycznego.
Należy zdawać sobie sprawę, że choroba alergiczna może rozwinąć się w każdym okresie życia, również i u niemowląt. Może ona bezpowrotnie minąć, co jest rzadkością, ale u większości chorych skłonność uczuleniowa pozostaje przez całe życie.
Astma
Chorobą alergiczną stwarzającą współcześnie najwię-cej problemów jest astma, inaczej dychawica oskrzelowa. Na całym świecie choruje na nią ponad 300 milionów ludzi, w samych Stanach Zjednoczonych liczba ta przekracza 30 milionów. Co gorsze liczba zachorowań dramatycznie rośnie, przez ostatnią dekadę zanotowano wzrost aż o 50 proc. Ten wzrost obserwowany jest przede wszystkim w wielkich miastach i krajach rozwinię-tych.
Powietrze dostaje się do organizmu przez nos i usta. Następnie przez tchawicę przemieszcza się do systemu setek coraz mniejszych rurek oskrzelowych, które ze względu na kształt jaki tworzą - odwrócone do góry nogami drzewo - zwane są często drzewem oskrzelowym. Rurki te zakończone są pęcherzykami powietrza, przez które tlen wchodzi do krwi, a dwutlenek węgla jest usuwany. U astmatyka w wyniku zetknięcia ze szkodliwą substancją, oskrzela ulegają zwężeniu. To może powodować uczucie duszności, obrzęk błony śluzowej, wzmożoną produkcję gęstego śluzu lub kombinację tych objawów. Rezultatem tego procesu jest trudność w oddychaniu - niekiedy nawet zagrażająca życiu - i wzmożony kaszel, gdy płuca starają się same oczyścić. Często każdemu wydechowi towarzyszy charakterystyczny dźwięk, tzw. świstanie, gdy powietrze przedostaje się przez zniszczone kanaliki oskrzelowe. Jeśli atak astmy jest silny, chory sinieje.
Co może wywołać atak astmy:
- reakcja uczuleniowa: w takim przypadku zachwianie systemu obronnego organizmu sprawia, że pacjent jest bardziej wrażliwy na działanie czynników powodujących uczulenia, np. na wiosnę i latem ataki występują na skutek oddziaływania nasion lub pleśni, w innych porach roku powodem może być kurz (powstaje on z cząstek materiałów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, takich jak pierz, bawełna, wełna, sierść zwierząt), zwierzęta lub pożywienie
- zanieczyszczone powietrze nasycone składnikami irytującycmi drogi oddechowe: zanieczyszczone tereny przemysłowe, spaliny samochodowe, substancje chemiczne jak farby i lakiery, dym z papierosów
- infekcja dróg oddechowych zwłaszcza zimą, gdy występuje niska temperatura
- silne przeżycia psychiczne
- wrażliwość na niektóre leki
- częste zmiany temperatury
- wysiłek fizyczny, np. intensywny bieg, śmiech czy krzyk
Ataki astmy pojawiają się głównie w nocy i nad ranem.
By wyobrazić sobie, co przeżywa chory w chwili ataku można pobiegać w miejscu przez parę minut, a następnie zatkać nos i spróbować oddychać przez słomkę.
Astma u dzieci
W ostatnich latach znacznie wzrosła częstotliwość występowania astmy u dzieci, zwłaszcza tych w wieku szkolnym. Prawdopodobień-stwo zachorowania u dziecka wzrasta, gdy na chorobę cierpi któreś z rodziców. Ale nawet przy braku obciążeń rodzinnych, duże stężenie drobin uczulających w powietrzu, jak dym papierosowy, spaliny czy sierść, może u dziecka wywołać lub zaostrzyć astmę. Choroba ta ujawnia się zwykle przez ukończeniem 5. roku życia. U niemowląt rzadko występuje typowa duszność, częściej inne choroby alergiczne: skaza białkowa, katar sienny. U większości dzieci astma ma przebieg łagodny. Napady duszności i kaszel pojawiają się sporadycznie, głównie podczas infekcji czy przy zmianie klimatu. Wywołują ją najczę-ściej alergeny wziewne, rzadziej alergeny pokarmowe. Jednak typowe zaburzenia oddechowe: suchy męczący kaszel, świszczący oddech, uczucie braku powietrza, mogą wystąpiń już u dwulatka.
Choroba nie zawsze ma podłoże alergiczne. Zdarza się również astma nieatopowa, wywołana np. przez nawracające infekcje dróg odechowych.
Jak zapobiegać? Dziecko najlepiej chroni przed alergią karmienie piersią przez długi czas. W mleku krowim występuje kilkanaście potencjalnych alergenów. W mleku modyfikowanym dla niemowląt jest ich mniej, ale i tak dziecko ze skłonnością do alergii może się na nie uczulić. Oczywiście, naturalne karmienie nie wyklucza alergii, ale poważnie zmniejsza szansę jej wystąpienia. A jeżeli choroba wystąpi to jej przebieg będzie lżejszy.
U dziecka obciążonego rodzinnie alergią należy ostrożnie rozszerzać dietę. Dziecku z alergią wziewną szkodzi przebywanie w pomieszczeniach wilgotnych, zagrzybionych, zadymionych. Matka powinna oszczędnie stosować perfumy i dezodoranty, unikać pachnących proszków do prania i płynów do płukania bielizny. Warto też zrezygnować z zasłon, wykładzin, dywanów, bo gromadzą w sobie kurz.
Dzieciom astmatykom dobrze robi wyjazd nad morze lub w wysokie góry, zwłaszcza w okresie najsilniejszego pylenia roślin.
Przyczyny
Od lat nauka próbuje zrozumieć przyczyny występowania astmy. Część obwinia zbyt dużą ekspozycję w dzieciństwie na alergeny, czego efektem jest przewrażliwienie układu odpornościowego i jego niewłaściwe reakcje. Ponieważ jednak nie wszystkie przypadki astmy można tak wytłumaczyć, zaczęto bliżej przyglądać się uwarunkowaniom genetycznym. Wyniki obserwacji zdają się potwierdzać powinowactwo dziedziczne: dzieci, których przynajmniej jedno z rodziców jest astmatykiem, zapadają na tę chorobę od trzech do sześciu razy częściej niż pozostałe, a bliźniaki jednojajowe, które mają identyczny zestaw genów, znacznie częściej niż dwujajowe reagują na te same alergeny. Odkrycia te nie tłumaczą jednak ogromnego wzrostu liczby zachorowań w ostatnich latach. Przypuszcza się, że organizm ludzki traci zdolności adaptacyjne do normalnej egzystencji w coraz szybciej zmieniającym się środowisku. A zmiany te są wynikiem postępu cywilizacyjnego i związanego z nim wzrostu zanieczyszczenia. Chemia, w której zanurzamy się coraz bardziej - zwiększona emisja spalin, rosnące stę-żenie związków azotu i siarki, formaldehydu, coraz częstsze używanie detergentów, barwników i środków konsewujących żywność - uszkadza śluzówki, torując drogę alergenom. A ponieważ śluzówka u dzieci jest szczególnie wrażliwa, to one najczęściej padają ofiarą wszelakich alergii. Mówiąc o zanieczyszczeniu trzeba podkreślić, że istnieje ono i w budynkach, w których żyjemy. Raj dla uczulających roztoczy stwarzają dywany, wykładziny, zwie-rzęta, pluszowe zabawki i energooszczędne okna, które nie pozwalą na swobodny przepływ powietrza.
Czynniki środowiskowe wywołują ataki tzw. astmy zewnątrzpochodnej. Istnieje też astma wewnątrzpoch odna, której przyczyny nie są znane. Ten rodzaj dychawicy, trudniejszy do zdiagnozowania i groźniejszy dla życia, atakuje osoby w wieku średnim.
Walka z chorobą
Astmy nie można wyleczyć, ale można z nią żyć. Lekarze potrafią do tego stopnia zmniejszyć objawy choroby, że pacjenci mogą nomalnie funkcjonować, tzn. pracować, spać nieprzerwanie przez osiem godzin, a nawet wyczynowo uprawiać sport.
By było to możliwe konieczny jest dokładny i wnikliwy wywiad z pacjentem, który, jak twiedzą alergolodzy, stanowi trzy czwarte sukcesu, a po nim wykonanie testów alergologicznych. Polegają one na wyznaczeniu we krwi poziomu IgE dla poszczególnych alergenów, i pokarmowych i wziewnych. Gdy poziomy te są w normie - wszak nie każda reakcja alergiczna znajduje wyraz w podwyższonym IgE - przeprowadza się testy eliminacji i prowokacji. Wtedy z diety lub otoczenia usuwa się przypuszczalny alergen, po czym wprowadza ponownie i obserwuje reakcję organizmu. Jeżeli astma rozwinęła się na tle alergicznym, to należy przede wszystkim zwalczyć jej przyczynę czyli usunąć z otoczenia chorego czynniki alergizujące. Pokój chorego powinien być często wietrzony i odkurzany na mokro. Najlepiej usunąć z niego cię-żkie zasłony, dywany, wykładziny i pokryte tapicerką mebele, a książki zamknąć w oddzielnej bibliotece. Wskazane jest stosowanie antyalergicznych poszewek na materace, kołdry i poduszki i częste pranie pościeli. Istotna jest też kontrola wilgotności powietrza. Niestety, nie zawsze w pełni możliwe jest usunięcie wszystkich alergenów z otoczenia chorego. Wtedy trzeba się uciec do pomocy leków. Skuteczność leczenia zależy w tym przpadku w dużej mierze od współpracy pacjenta z lekarzem. Leki pomagają tylko wtedy, gdy są prawidłowo przyjmowane. Współczesna farmakologia może skutecznie kontrolować objawy astmy oskrzelowej u większości chorych.
Do powszechnie dziś stosowanych środków należą sterydy wziewne, tzw. kortykosterydy i preparaty rozkurczające oskrzela. Specjalne urządzenia z maseczkami pozwalają inhalować nawet niemowlęta i małe dzieci.
Innym rozwiązaniem jest tzw. odczulanie, które polega na stopniowym przyzwyczajaniu organizmu do danego alergenu. Najczęściej stosuje się je za pomocą szczepień. Szczepionki przeciwalergiczne, podobnie jak przy chorobach zakaźnych, zawierają niskie stężenie czynnika chorobotwórczego.
Jednym z leków nowej generacji stosowanych w cięż-kich przypadkach astmy o podłożu alergicznym u osób powyżej 12. roku życia - stosowany równocześnie z kortykosterydami - jest Xolair. środek ten, podawany w zastrzyku co dwa lub cztery tygodnie, blokuje immunoglobulinę IgE zanim wywoła ona reakcje, które mogą doprowadzić do ataku astmy i jej symptomów.
