Ewa Malcher
Każdy Polak odwiedzający Muzeum słyszał o Oldze Boznańskiej, Jacku Malczewskim czy Kossakach. To gwiazdy na firmamencie polskiego malarstwa i Muzeum Polskie może poszczycić się posiadaniem ich prac w swojej bogatej kolekcji. Ale kolekcja ta to również wartościowe dzieła sztuki, o których twórcach niewielu z nas słyszało. Pytania o ich życiorysy niejednokrotnie dają nam możliwość wcielenia się w rolę detektywa i pogłębienia wiedzy na temat zbiorów MPA.
Do odszukania informacji na temat autorki dwóch obrazów z kolekcji Muzeum Polskiego w Ameryce skłoniło mnie pytanie biskupa pomocniczego Archidiecezji Chicagowskiej Andrzeja Wypycha, który podczas zwiedzania MPA żywo zainteresował się portretami wieśniaka i wieśniaczki oraz artystką, która je namalowała, siostrą Pawłą z Nazaretu. Życiorys utalentowanej siostry zakonnej okazał się być niezwykle bogaty i malowniczy. Nie od razu udało się dotrzeć do poszukiwanych materiałów, jako że w świecie sztuki jest ona znana pod świeckim nazwiskiem Maria Gażycz.
Maria Gażycz, z domu Nowina Chrzanowska (Chrzanowska herbu Nowina) urodziła się w 1860 r. w majątku Wiszera, w guberni kurskiej. W wieku 18 lat wyszła za mąż za Antoniego Gażycza. Miała w tym związku jednego syna, który zmarł jako kilkuletnie dziecko. Wkrótce po zamążpójściu rozpoczęła edukację artystyczną. Studiowała malarstwo w Monachium i Paryżu oraz rysunek pod kierunkiem Wojciecha Gersona w Warszawie. Zachował się z tego okresu wizerunek portretu nauczyciela autorstwa uczennicy.
Muzeum Narodowe w Warszawie posiada dwa obrazy pędzla Marii Gażycz. Jeden z nich to „Autoportret z paletą”. Widzimy na nim damę siedzącą na zdobionym motywem roślinnym pluszowym fotelu, ubraną w koronkową czarną suknię. Włosy ma spięte i ułożone w loki, prawa ręka wspiera się o fotel, lewa jest niewidoczna. W tle za artystką widać spoczywającą na stoliku paletę z pędzlami. Zestawiając ten portret eleganckiej kobiety z uprzywilejowanych sfer z fotografią skromnej siostry w habicie, trudno uwierzyć, że jest to ta sama osoba.
W podobny sposób kontrastuje idealistyczny obraz antycznej piękności namalowany przez Marię Gażycz w 1885 r. z naturalistycznymi, dużo późniejszymi portretami biednego wieśniaka i wieśniaczki, sygnowanymi już jako siostra Pawła z Nazaretu.
Jak doszło do tak wielkiej przemiany w życiu i twórczości artystki? Wychowała się w domu o wielkopańskich tradycjach, gdzie kładziono nacisk na poprawne wychowanie, wykształcenie i znajomość języków obcych (władała pięcioma), nie przywiązywano natomiast wagi do spraw religii i wiary. Rodzina wpoiła jej przekonanie, że religia dobra jest dla gminu. Kiedy w roku 1900 Maria Gażycz została wdową, młodsza siostra Janina Kosińska zaprosiła ją do siebie do Krakowa. Pragnęła, by tak jak ona przyjęła wiarę katolicką. Nawrócenie nastąpiło nagle w roku 1901, kiedy w czasie mszy na Marię rzekomo spłynęła łaska Boża. Do zgromadzenia sióstr nazaretanek wstąpiła w Rzymie w 1906 roku. W 1908 roku złożyła pierwsze śluby, a w 1912 – śluby wieczyste. Jej siostra Janina po stracie męża w 1909 roku również wstąpiła do nazaretanek.
Matka Pawła położyła solidne podwaliny zarówno materialne, jak i duchowe pod dom sióstr nazaretanek pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Grodnie. Od momentu jego założenia w 1908 do 1919 pełniła funkcję przełożonej (w latach 1921–1923 zastępowała również na tym stanowisku s. Agnieszkę Hajos). Dom sióstr nazaretanek powstał, aby uratować od kasaty kompleks klasztorny Panien Brygidek wraz z barokowym kościołem. Matka Pawła Gażycz zajęła się apostolstwem, remontem klasztoru i kościoła, za zgodą przełożonych poświęcając na ten cel swój majątek.
Poza opieką nad starszymi zakonnicami brygidkami siostry zaczęły katechizować dzieci i młodzież oraz nauczać języka polskiego. Władze rosyjskie podejrzewając nielegalną działalność sióstr, często robiły niespodziewanie rewizje i inspekcje. W 1909 odbyło się w kościele pierwsze nabożeństwo czerwcowe, które licznie zgromadziło mieszkańców. Na tę okazję matka Pawła namalowała obraz Najświętszego Serca Pana Jezusa.
W okresie I wojny światowej klasztor stał się ostoją polskości. Początkowo Grodno było pod okupacją Rosjan; w roku 1915 miasto przejęli Niemcy. Korzystając z tej sytuacji, matka Pawła Gażycz uzyskała zgodę nowego okupanta na otwarcie gimnazjum.
W okresie międzywojennym dom Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny był centrum życia religijnego, patriotycznego i społecznego, oddziaływał nie tylko na Grodno i okolice, ale na zgromadzenie poza Polską. W latach 1920–1939 z nowicjatu grodzieńskiego wyjechały do Ameryki 83 siostry i zasiliły apostolaty w Stanach Zjednoczonych. Najprawdopodobniej jest to trop do wyjaśnienia tego, w jaki sposób obrazy siostry Pawły znalazły się w Stanach Zjednoczonych.
Siostra Pawła zmarła w 1935 roku w Grodnie, zostawiając po sobie około 20 obrazów w różnych ośrodkach sióstr nazaretanek.
Zapraszamy do osobistego zapoznania się z obrazami pędzla siostry Pawły oraz innymi cennymi obiektami z kolekcji MPA. Muzeum Polskie jest otwarte dla zwiedzających od piątku do wtorku od 11.00 do 16.00 i w środy od 11.00 do 19.00.
Julita Siegel
Zdjęcia:
Muzeum Narodowe w Warszawie, fot. Krzysztof Wilczyński, iotr Safjan
MPA, fot.Greg Wiley
Fotografia siostry Pawły z Nazaretu. Źródło: www.nazaretanki.pl/warszawa/images/Biuletyn/biuletyn.pdf
Obrazy siostry Pawły z Nazaretu w stałej ekspozycji MPA, fot. Julita Siegel
