W czasie pierwszej wojny światowej w Chicago działało osiem polonijnych teatrów. Gdzie te czasy?
Pierwsze amatorskie teatry powstawały pod koniec XIX wieku przy polskich parafiach. Organizowały bożonarodzeniowe jasełka dla dzieci, wystawiały popularną klasykę, a także nowe produkcje. Sztuki często pisane były przez lokalnych dramaturgów, wśród których prym wiedli pedagog i pisarz Szczęsny Zahajkiewicz (1861–1917) oraz redaktor i poeta Karol Wachtel (1879–1946). Muzykę do sztuk komponowali lokalni organiści: Andrzej Kwasigroch (ur. 1855) i Antoni Mallek (1851–1917).
W 1891 z okazji 100. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja połączone towarzystwa parafialne kościoła św. Stanisława Kostki na życzenie proboszcza W. Barzyńskiego zorganizowały przedstawienie „Jasna Góra, czyli Obrona Częstochowy”, dramat autorstwa S. Zahajkiewicza. Wspólne przedstawienie zaowocowało powstaniem Kółka Dramatycznego pod wezwaniem św. Stanisława Kostki.
Na deskach tej amatorskiej sceny teatralnej w 1892 roku występowała wraz z parafianami i lokalnymi gwiazdami sztuk dramatycznych sama Helena Modrzejewska: w przedstawieniach „Chłopi arystokraci” autorstwa Anczyca i „ Królowa Jadwiga” autorstwa S. Zahajkiewicza. Ta ostatnia sztuka była napisana i dedykowana specjalnie Modrzejewskiej, a po jej odtworzeniu z gwiazdą w roli głównej autor podarł rękopis, wyjaśniając, iż nikt już nie byłby w stanie tak dobrze zagrać tej postaci po wspanialej kreacji Modrzejewskiej.
W 1901 roku w kościele św. Stanisława Kostki powstało Towarzystwo Muzyczno-Literackie „Promień”, stawiające sobie za cel krzewienie polskiej kultury w Ameryce. Grupa ta szybko zjednoczyła sobie uznanie prasy i polskiej publiczności, z powodzeniem wystawiając sztuki najsłynniejszych polskich autorów: „Wesele” Wyspiańskiego, „Dziady” Mickiewicza, „Marię Stuart” Słowackiego czy „Zaczarowane Koło” Rydla. „Promień” przeżywał złoty okres w latach 1915–1921 pod przewodnictwem K. Wachtla, kiedy przygotowywano kilka różnych przedstawień równocześnie i produkowano do 12 dużych dzieł dramatycznych rocznie.
W 1908 roku lepiej wykwalifikowani aktorzy zrzeszyli się w na wpół profesjonalnej grupie Teatr Polski w Chicago, pod dyrekcją Zahajkiewicza i Wachtla. Pierwszą produkcją, która okazała się dużym sukcesem, była sztuka „Muras” Zahajkiewicza wystawiona w Garrick Theatre. Aktorom wypłacano honoraria i choć nie były one wielkie, to zobowiązywały do zachowania dyscypliny oraz wysokiego poziomu gry. Z powodu braku wspierającej publiczności i związanych z tym kłopotów finansowych grupa przestała istnieć w 1910 roku po nieudanym sezonie letnim w wynajętym Crown Theatre.
Pierwsza profesjonalna grupa odnosząca duże sukcesy frekwencyjne i finansowe działała od 1910 roku w teatrze Iola przy 1238 N. Milwaukee Ave (w pobliżu Ashland); właścicielem i zarządcą teatru był Niemiec – Roth, dyrektorem trupy teatralnej Polak – Czesławski. Zaangażowani utalentowani aktorzy Stefania i Tadeusz Eminowiczowie, którzy w znacznym stopniu przyczyniali się do sukcesów teatru, z niezadowoleniem odnosili się do faktu, iż to nie ich rodak czerpie zyski ze sztuki polskiej. Postanowili znaleźć polskiego inwestora, który zgodziłby się zaryzykować.
To za ich namową Marcin Moneta, właściciel popularnego studia fotograficznego, przebudował swoje atelier, dodając scenę oraz widownię dla dwustuosobowej publiczności. Nazwał swój teatr Kościuszko i otworzył podwoje w 1911 roku wraz z grupą polskich aktorów, pod kierunkiem Tadeusza Eminowicza.
Powodzenie teatru zachęcało do tworzenia podobnych instytucji w całym mieście. Tak powstały Premier, Chopin, i inne.... W czasie pierwszej wojny światowej w Chicago działało osiem teatrów.
Jednak nie każda próba wybudowania nowego teatru kończyła się sukcesem. MPA posiada zdjęcie planu elewacji Teatru Wielkiego, który miał powstać na rogu ulic Ashland i Blackhawk w Chicago w latach 1912–15. Teatr nigdy nie został zbudowany, gdyż z 35 tys. dolarów budżetu udało się zebrać mniej niż połowę. Pieniądze zwrócono inwestorom z 3-procentowym zyskiem.
Teatr Chopina przy ulicy 1541-43 W. Division został wybudowany w 1918 roku z widownią na 987 miejsc. Działał do 1948 roku, zmieniając kilkakrotnie nazwę. Następnie budynek służył m.in. jako siedziba banku, sklep z rzeczami używanymi, dyskoteka. Gmach ocalili od rozbiórki, odremontowali i rewitalizowali w 1990 roku nowi właściciele Lela i Zygmunt Dyrkaczowie. Teatr z powodzeniem funkcjonuje do dziś, goszcząc głównie amerykańskie grupy teatralne, ale i otwierając swoje gościnne podwoje dla przedsięwzięć polonijnych wysokiej klasy. Położony w sercu starego polonijnego trójkąta jako jedyny przypomina nam o bogatej historii polonijnego teatru w Chicago.
Ewa Malcher
