Kalejdoskop
Chociaż Franz Kafka dobrze zarabiał i miał narzeczone, nigdy się nie ożenił. Mieszkał z rodzicami do 35. roku życia. W swoim testamencie nakazał zniszczenie wszystkich swoich rękopisów, zwłaszcza tych niedokończonych. Na szczęście dla potomnych jego ostatnia wola nie została spełniona. Gdyby była – nie poznalibyśmy nigdy Procesu ani Zamku, zaliczanych do kanonu wielkiej literatury minionego stulecia…
Inspektor Kafka
Jego twórczość doskonale odzwierciedla niespokojny duch społeczeństwa początku XX wieku. To on jest autorem modelu zwanego „sytuacją kafkowską”. Jego istotą jest konflikt zniewolonej jednostki z anonimową, nadrzędną wobec niej instancją. Zapewne jako wykształcony prawnik i zawodowy urzędnik Kafka nie raz i nie dwa miał okazję obserwować biurokratyczne absurdy.
Urodził się w rodzinie żydowskiej, 3 lipca 1883 roku w Pradze, która wówczas należała do monarchii austro-węgierskiej. Franz był pierwszym dzieckiem i jedynym synem Julii i Hermanna Kafków. Co prawda przyszły pisarz miał pięcioro rodzeństwa, niestety dwóch braci zmarło tuż po narodzeniu. On wychowywał się więc z młodszymi siostrami: Gabrielą znaną jako Elli, Walerią, czyli Valli, oraz Ottilią, zwaną Ottla.
Jego ojciec prowadził dobrze prosperujący sklep z galanterią, więc żyli dostatnio. Językiem ojczystym w rodzinie Kafków był niemiecki, którym w Pradze posługiwało się w tamtym okresie 10 procent ludności. Senior rodu uważał bowiem, że znając dobrze niemiecki, więcej będzie można w życiu osiągnąć.
Hermann Kafka zadbał o wykształcenie syna. Po ukończeniu szkoły powszechnej i Staromiejskiego Gimnazjum Niemieckiego w Pradze, wysłał go na studia. Początkowo Franz studiował chemię, ale po kilku tygodniach zrezygnował i przeniósł się na prawo. Zaliczył też kilka semestrów filologii germańskiej. W 1906 roku, po otrzymaniu tytułu doktora praw, Franz rozpoczął praktykę sądową i pracę agenta w firmie ubezpieczeniowej Asicurazioni Generali.
Po dwóch latach przeniósł się do Zakładu Ubezpieczeń Robotników od Wypadków Królestwa Czeskiego w Pradze, instytucji będącej kombinacją zakładu ubezpieczeń społecznych i inspekcji pracy. Praca inspektora wymagała od niego częstych podróży po Czechach, w celu kontroli kolejnych zakładów. Dla autora Procesu był to idealny poligon doświadczalny.
Uchronione przed ogniem
Swoje pierwsze próby literackie Franz rozpoczął jeszcze jako uczeń. Jego wczesne dzieła uznaje się za zaginione, prawdopodobnie autor sam je zniszczył. Z debiutem Kafka czekał do 1908 roku, kiedy to w piśmie Hyperion ukazało się jego osiem miniatur, wydanych pod wspólnym tytułem „Rozważanie”. Dwa lata później zaczął pisać Dzienniki. Jego pierwszy zbiór opowiadań i fragmentów prozy został wydany w 1913 pod tytułem Betrachtung. Wtedy też powstał Palacz, pierwszy rozdział niedokończonej powieści Ameryka.
Kafka, choć był niezwykle krytyczny wobec siebie, nieustająco pisał. Pracował nad warsztatem. Znawcy literatury widzieli jego talent i możliwości, jednak za życia pisarza jego dzieła nie cieszyły się wielką popularnością wśród czytelników. Może dlatego, że wyprzedził swoją epokę?
Do popularyzacji dzieł Kafki w znacznej mierze przyczynił się jego najbliższy przyjaciel, Max Brod, krytyk muzyczny i literacki. Poznali się w czasach studiów i stali się nierozłączni. Spędzali wspólnie czas w salonach literackich. jak i w zwykłych praskich burdelach. Podobno to Brod był jedyną osobą posiadającą dostęp do starannie ukrywanego zbioru książek pornograficznych, jaki miał Kafka.
Po śmierci Kafki Max zadbał o publikację jego dzieł i listów. W latach 50. ubiegłego wieku, na fali popularnego po II wojnie światowej egzystencjalizmu, dzieła te zaczęły sprzedawać się jak świeże bułeczki. Szkoda, że ich autor już tego nie doczekał. Warto jednak zaznaczyć, że Max postąpił wbrew woli Kafki. Ten nakazał mu bowiem po swojej śmierci spalić wszystkie rękopisy. Na szczęście dla światowej literatury Brod sprzeniewierzył się życzeniu autora Procesu.
Rękopis za milion
Przed wybuchem II wojny światowej Brod wywiózł do Palestyny wszystkie rękopisy Kafki, a w trakcie wojny zaczął wydawać kolejne dzieła przyjaciela, m.in. Proces, Zamek, Amerykę oraz Dzienniki, czyli prace intymne. Najsmutniejsze jest to, że w czasie, kiedy Franz Kafka wspinał się na szczyt panteonu światowej literatury, jego trzy siostry umierały w obozie koncentracyjnym w Auschwitz.
Wszystkie manuskrypty pisarza zostały schowane na wiele lat w dębowym biurku, w domu mieszczącym się przy ulicy Spinozy w dzisiejszym Tel Awiwie. Właścicielka posesji, Esther Hoffe, była przez wiele lat sekretarką Broda, a po śmierci jego żony również tzw. towarzyszką życia. Wiedziała, jaki skarb ma w ręku. I nie miała oporów, by z niego coś uszczknąć. W 1988 roku na aukcji Sotheby’s w Londynie sprzedała rękopis Procesu za milion funtów szterlingów! To najwyższa suma, jaką zapłacono za manuskrypt współczesnego twórcy.
Proces to najbardziej znane dzieło Kafki. Z tego przełomowego dzieła wywodzi się termin „sytuacja kafkowska”, w której bohater nie może uwolnić się od myśli, że znajduje się pod kontrolą bliżej nieokreślonej siły lub władzy. To sytuacja rodząca uczucie mrocznej niepewności, zagadkowego i niesprecyzowanego zagrożenia. Stan totalnej bezradności wobec zastanej sytuacji, komicznej i tragicznej zarazem.
Nowatorska i wyprzedzająca w wielu aspektach swą epokę twórczość Kafki wywarła ogromny wpływ na współczesną sztukę. Na jej podstawie powstało też kilkadziesiąt filmów a nawet gier komputerowych i planszowych. Wspomniana już kafkowska sytuacja, wykorzystywana jest przez twórców thrillerów psychologicznych czy kryminałów. Kafka jest ikoną.
Przyjaźnie, miłostki i narzeczone
Pisarz był bardzo skrupulatnym i pracowitym inspektorem, dlatego bardzo szybko awansował i całkiem dobrze zarabiał. Korzystał z tego i podróżował. Odwiedził m.in. Berlin, Wiedeń i Paryż. Mimo że było go też stać na własny dom, mieszkał z rodzicami do ukończenia 35. roku życia. Podobno był totalnie zdominowany przez ojca, a że z natury był nieśmiały i małomówny – biernie mu się poddał.
Kafka nie stronił jednak od kobiet. Odwiedzał domy publiczne, był kilkakrotnie zaręczony, miewał romanse, a nawet był ojcem nieślubnego dziecka. Po raz pierwszy swatano go z Felice Bauer, sekretarką z miasta Prudnik (obecnie znajdującego się na terenie Polski). Długo był to głównie romans epistolograficzny. Korespondowali ze sobą 5 lat! Kiedy się wreszcie zaręczyli – okres narzeczeński trwał zaledwie pół roku.
Po zerwaniu z Felice Kafka zniszczył korespondencję z byłą ukochaną. Jednak jego listy do Felicji przetrwały i zostały wydane w latach 50. XX wieku. Przypuszczalnie przyczyną zerwania był romans Kafki z przyjaciółką Felice, Gretą Blich, która zaszła z nim w ciążę. Z tego związku urodził się jedyny syn pisarza, który niestety zmarł, mając zaledwie 10 lat.
Wielką przyjaciółką i miłością pisarza była też Milena Jesenska, tłumaczka jego prac na język czeski. Milena zachwyciła się Kafką po przeczytaniu opowiadania Palacz i wysłała do niego list. Zaproponowała, że będzie tłumaczyć jego dzieła. Jej wersja nie spotkała się z zachwytem Kafki, o czym napisał w odpowiedzi. To absolutnie jej nie zniechęciło.
Jesenska zdecydowała się z pisarzem spotkać. Kiedy to nastąpiło, ona miała 24 lata, a on 37. Spojrzeli sobie głęboko w oczy i wzajemnie się zachwycili. Co prawda Milena była wówczas mężatką, ale pozostawała w wolnym związku, więc nie przeszkadzało jej to w romansowaniu z Kafką. Jemu nie przeszkadzało to tym bardziej.
Śmierć głodowa
Od dziecka Kafka był chorowity. Latem 1917 roku przeżył pierwszy gwałtowny krwotok płucny. Lekarze stwierdzili u niego gruźlicę. Odtąd coraz więcej czasu spędzał w sanatoriach i uzdrowiskach. Nie przestawał jednak pracować. W 1919 roku wydał Kolonię karną i tom opowiadań Lekarz wiejski. Dopiero trzy lata później złożył wypowiedzenie w pracy (będąc już na stanowisku nadinspektora) i w 1923 roku przeniósł się do Berlina. Zerwał związek z Jesenską, toksyczną relację z rodzicami i zamieszkał ze swoją nową narzeczoną, pochodzącą z Pabianic Dorą Diament.
Całkowicie oddał się pisaniu. Niestety jego organizm coraz gorzej radził sobie z chorobą. Wkrótce na stałe zamieszkał w sanatorium w Kierling (obecnie w Austrii). Zmarł 3 czerwca 1924 roku. Bezpośrednią przyczyną śmierci był głód. Kafka nie był już w stanie samodzielnie przyjmować pokarmów, a nie znano wówczas procedury karmienia dojelitowego. Pochowano go tydzień później na cmentarzu żydowskim w Pradze.
Małgorzata Matuszewska
