Kalejdoskop
Walka o polskość na Śląsku znalazła wyraz w trzech zrywach powstańczych w latach 1919-1921. Po przeprowadzonym plebiscycie i III powstaniu śląskim, część Górnego Śląska znalazła się granicach II Rzeczypospolitej. Wybuch I wojny światowej i odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku ożywiło działający tam polski ruch narodowy, zwalczany brutalnie przez niemiecką administrację i wojsko. O ocenę powstań śląskich od ponad 100 lat toczy się spór...
Wojna domowa?
Piłsudczycy podkreślali wkład Marszałka i jego oficerów w czyn zbrojny. Tymczasem zdaniem Wojciecha Korfantego, przywódcy III powstania śląskiego, zryw powstańczy był wyłącznie dziełem Górnoślązaków, a nie Piłsudskiego i jego współpracowników, zaangażowanych wyłącznie w politykę wschodnią.
Z obiegowym sądem o braku zainteresowania Marszałka Śląskiem rozprawiał się min. prof. Zygmunt Woźniczka. Twierdził on, że polski rząd uzbrajał powstańców, a nawet płacił im żołd, a zawodowi polscy oficerowie prowadzili dla nich szkolenia. Zarówno naczelnik państwa Józef Piłsudski, jak i rząd Wincentego Witosa nie mogli oficjalnie udzielić poparcia powstańcom, dlatego czynili to nieoficjalnie. Doskonale zdawał sobie z tego sprawę Wojciech Korfanty, wtajemniczony w zakulisowe działania Warszawy udzielającej pomocy walczącym powstańcom.
Górnoślązacy byli zmęczeni wojną i jej skutkami. Część mieszkańców Górnego Śląska nie wyobrażała sobie życia w innych warunkach społeczno-politycznych, jak tylko w państwie niemieckim. Była też na Śląsku grupa polskich patriotów, którzy aktywnie uczestniczyli w organizacjach polonijnych i dążyli do zespolenia z Polską.
Większość Ślązaków była głęboko przywiązana do swojej śląskiej ojczyzny i rodzinnego domu. Wielu z nich odnosiło się z rezerwą do idei powstańczej. Często na tym tle zdarzały się ostre podziały. Historycy podkreślają dziś coraz częściej bratobójczy charakter walk, do których dochodziło w czasie powstań śląskich. Profesor Zygmunt Woźniczka uważał, że III powstanie śląskie było wojną domową, prowadzoną przez rządy rękami Ślązaków.
Burzliwe koleje losu
W okresie piastowskim Śląsk należał do Polski. W XIV wieku przeszedł w ręce dynastii luksemburskiej. XIX wiek to proces kształtowania się świadomości narodowej Ślązaków. W tym czasie powstało wiele różnych organizacji społecznych, towarzystw i związków, kół zainteresowań, które podtrzymywały ścisłe związki z polskością. Dużą rolę w tym procesie odegrały wycieczki do Krakowa oraz pielgrzymki na Jasną Górę.
W tym samym czasie na Śląsku nasilił się proces germanizacji w ramach polityki Kulturkampfu, zainicjowanej przez kanclerza Bismarcka. Ten ostry kurs antypolski zmobilizował polskie siły i środowiska patriotyczne, które przy wsparciu Kościoła podtrzymywały śląską i polską tożsamość. W parlamencie pruskim działało koło polskie. Wybitną rolę odegrał w nim Wojciech Korfanty, który wysuwał żądania obrony polskości na Śląsku. Korfanty został wyrzucony z gimnazjum za swoją propolską postawę i krytykę Bismarcka.
I wojna światowa nie przyniosła rozstrzygnięcia w kwestii kształtu terytorialnego Polski na zachodzie. Dopiero powstanie wielkopolskie i powstania śląskie przyczyniły się do ostatecznego ukształtowania się tej granicy. W marcu 1921 roku zorganizowano plebiscyt na Górnym Śląsku, w wyniku którego przyznano prawie cały obszar Niemcom. Jednak po ostatnim śląskim zrywie powstańczym zdecydowano o korzystnym dla Polski podziale Górnego Śląska. Na terytorium Polski znalazły się m.in. Katowice, Świętochłowice, Lubliniec i Tarnowskie Góry.
18 czerwca 1922 roku, przed wkroczeniem na Górny Śląsk wojsk polskich, Rada Ludowa przekazała władzę Tymczasowej Śląskiej Radzie Wojewódzkiej. Stolicą Górnego Śląska zostały Katowice. Województwo Śląskie składało się z trzech powiatów grodzkich: Katowic, Bielska i Królewskiej Huty (Chorzów) oraz ośmiu powiatów wiejskich: katowickiego, lublinieckiego, pszczyńskiego, tarnogórskiego, rybnickiego, świętochłowickiego, bielskiego i rudzkiego.
Górny Śląsk cieszył się szeroką autonomią. Sejm Śląski posiadał szerokie kompetencje w zakresie spraw administracji, policji, sądownictwa, opieki zdrowotnej, przemysłu i handlu, polityki socjalnej, transportu i budownictwa. Województwo posiadało własny skarb, ale finanse podlegały kontroli Warszawy. Skarb śląski przekazywał do budżetu centralnego tzw. tangentę, stanowiącą w niektórych okresach 10 proc. dochodów województwa.
Rola śląskich kobiet
Rola kobiet w kształtowaniu polskiej świadomości na Śląsku jest wciąż nie do końca doceniana. Sam Wojciech Korfanty nauczył się języka polskiego dzięki matce, która czytała mu w domu Kazania Piotra Skargi. Ślązaczki tworzyły koła gospodyń, biblioteki, organizacje samopomocy i poprzez tę działalność pielęgnowały język, tradycję i kulturę. Stowarzyszenia te budowały ponadto wspólnotę i uczyły solidarności. Jedna z najbardziej znanych Ślązaczek tamtych czasów, Janina Omańkowska, była pierwszą kobietą, która została marszałkiem Sejmu Śląskiego.
16 lipca 1922 r. podpisany został w Katowicach symboliczny akt przejęcia Śląska przez władze RP. Wśród Ślązaków to dziejowe wydarzenie wywoływało bardzo różne postawy. Część ludności Śląska nastawiona proniemiecko opuściła teren województwa. Większość mieszkańców tego obszaru nie znała Polaków zamieszkujących terytorium Polski. Polska stanowiła dla nich nowy twór, nowo odbudowujące się państwo.
Wielu z nich wierzyło jednak, że w nowej państwowości będzie można żyć spokojnie. Wytyczona granica państwowa w sposób sztuczny dzieliła Śląsk, utrudniała rozwój gospodarki i ogólne życie mieszkańcom. Nowa granica utrudniała kontakt z krewnymi, którzy stali się wówczas obywatelami dwóch różnych państw. Trzeba jednak podkreślić, że bez Śląska i jego bogactw trudno byłoby sobie wyobrazić osiągnięcie tak wielu sukcesów gospodarczych, jakie były udziałem II Rzeczypospolitej.
W czerwcu 2022 r. obchodzić będziemy 100. rocznicę przyłączenia Górnego Śląska do odradzającej się Polski.
Alicja Jarosz Gunawardhana
