Kalejdoskop
Dokładnie 280 lat temu, 13 kwietnia 1742 roku odbyło się pierwsze publiczne wykonanie Mesjasza. Oratorium to przyniosło Georgowi Friedrichowi Händelowi światową sławę, a pochodzący z niego chór „Hallelujah” zalicza się do najbardziej rozpoznawalnych kompozycji wszechczasów. Dziś Händel byłby wielką gwiazdą, ale i w jego czasach źle mu się nie wiodło...
Klawikord ze strychu
Ten genialny kompozytor późnego baroku znany był przede wszystkim ze swoich oper, oratoriów i kompozycji instrumentalnych. Co ciekawe, większą popularnością cieszył się na Wyspach Brytyjskich niż w rodzimych Niemczech. Do dziś zresztą Brytyjczycy uważają go za narodowego kompozytora, który tylko urodził się w Brandenburgii. Swoje największe dzieło – słynnego Mesjasza Händel zadedykował Irlandczykom.
Urodził się 23 lutego 1685 roku w Halle, na terenie obecnych Niemiec. Był synem cyrulika – to ktoś, kto dawniej zawodowo zajmował się goleniem, kąpaniem, rwaniem zębów, nastawianiem złamań i leczeniem lżejszych chorób. Rodzina kompozytora nie miała tradycji muzycznych. Ojciec, Georg senior, lekceważył muzykę i sztukę kompozytorską jako sposób zarabiania pieniędzy, ale nie zabraniał synowi grania na klawikordzie. Zresztą kazał wynieść instrument na strych, a to już świadczy o jego stosunku do muzyki i zainteresowań syna.
Georg był samoukiem. Kiedy przypadkowo usłyszał go lokalny władca, zaczął nalegać, by ojciec pozwolił synowi na edukację muzyczną. Ojciec przystał na to pod warunkiem, że młodzieniec będzie też studiował prawo. Przez sześć lat, począwszy od 1696 roku, Friedrich Wilhelm Zachau – utalentowany muzyk i kompozytor, główny organista kościoła katedralnego w Halle – uczył Händla gry na organach. Sześć lat później, w 1702 roku Georg junior rozpoczął obiecane ojcu studia prawnicze.
Rzucił naukę, kiedy został mianowany głównym organistą miejskiej katedry – na miejsce swojego nauczyciela. Nie zagrzał jednak długo miejsca na tym stanowisku. W 1704 roku zrezygnował z kariery organisty i udał się do Hamburga, który był wtedy centrum sztuki operowej w Niemczech. W 1678 roku powstała tu pierwsza w Niemczech instytucja opery publicznej, Oper am Gänsemarkt.Händel zatrudnił się tu jako skrzypek i klawesynista. Wkrótce rozpoczął też pisanie oper. Jego pierwsza opera Almira została wystawiona w 1705 roku. Słuchacze się nią zachwycili! Kolejna nie odniosła już takiego sukcesu, ale Händel się tym nie przejął. Myślami był już w drodze do Włoch, kolebki opery.
Mistrzowskie opery
Faktycznie znalazł się tam w roku 1706 i spędził kolejne cztery lata. Poznał najsłynniejszych włoskich librecistów: Arcangela Corellego, Domenica Scarlattiego i jego ojca Alessandra. W 1707 r. we Florencji wystawił swoją pierwszą włoską operę Rodrigo, która odniosła sukces. Kolejna, Agrippina, została przyjęta jeszcze bardziej entuzjastycznie i wystawiano ją 27 razy z rzędu.
Po powrocie z Italii w 1710 roku Händel został muzykiem na dworze Jerzego Ludwika, elektora Hanoweru (późniejszego króla Jerzego I Hanowerskiego). Elektor zatrudnił go na dogodnych warunkach – Händel mógł wyjeżdżać z Hanoweru na długo. Kompozytor już po kilku miesiącach skorzystał z tego uprawnienia i w 1711 roku po raz pierwszy wybrał się do Anglii. Tam z powodzeniem wystawił operę Rodrigo.
Naturalizowany Anglik
Po powrocie do Hanoweru szybko zatęsknił za Anglią. Poprosił elektora o zgodę na wyjazd i postanowił osiedlić się na stałe na Wyspach. Został jednym z głównych kompozytorów Royal Academy of Music. Poza pisaniem oper, Händel komponował też dzieła, które nawiązywały do angielskich tradycji muzycznych, w tym Odę na urodziny królowej Anny (1713 rok) oraz sakralny utwór Utrecht Te Deum.
W 1719 roku angielska arystokracja przy wsparciu króla Jerzego I założyła Royal Academy of Music – towarzystwo muzyczne, w którym Händel został „mistrzem orkiestry z pensją”. Po kilku latach Akademia zbankrutowała. Mimo to lata dwudzieste były okresem największych triumfów oper Händla. Kompozytor cieszył się w Anglii tak wielkim uznaniem, że w lutym 1727 roku król Jerzy I złożył podpis pod aktem naturalizacji Händla.
Ale nic nie trwa wiecznie, a zwłaszcza popularność. Na przełomie lat 20. i 30. XVIII wieku, premiera Opery żebraczej Johna Gaya i Johanna Christopha Pepuscha zapoczątkowała nową falę angielskich oper balladowych, których twórcy odrzucali napuszony styl i przesadną dramaturgię dzieł w stylu włoskim. Do zmiany gustów publiczności doszła poważna konkurencja w osobie Nicoli Porpory, który korzystał z hojnego wsparcia arystokracji oraz samego księcia Walii.
Händel zrozumiał, że musi coś zmienić w swoim życiu. Stopniowo zaczął wycofywać się z pisania oper, które w latach 40. porzucił ostatecznie na rzecz oratoriów. A kiedy na łamach jednej z angielskich gazet zasugerowano kompozytorowi powrót w rodzinne strony, postanowił wyjechać z Anglii. Fiasko jego ostatniej opery Deidamia tylko przelało czarę goryczy.
Kompozycja wszech czasów
Händel postanowił opuścić Anglię raz na zawsze i przyjął zaproszenie do Dublina, stolicy Irlandii. To właśnie Irlandczykom, w podziękowaniu za ofiarowaną gościnę, zadedykował nowe oratorium Mesjasz.
Utwór ten – określany jako prawdziwie „boskie dzieło” – powstał w zaledwie dwa tygodnie, między 29 sierpnia a 14 września 1741 roku. Jego premiera odbyła się w Dublinie 13 kwietnia 1742 roku. Mesjasz to nie tylko najsłynniejsza kompozycja Händla, ale najsłynniejsze oratorium w historii muzyki. Popularnością równać się z nim może jedynie Pasja według Świętego Mateusza Jana Sebastiana Bacha. Autoremtekstów do kompozycji Händla jest Charles Jennens, który skompilował je na podstawie protestanckiej Biblii Króla Jakuba oraz Modlitewnika Powszechnego. Już podczas próby generalnej irlandzcy krytycy zgodnie pisali, że jest to najdoskonalsza kompozycja wszech czasów.
Ale dublińskiego sukcesu nie udało się powtórzyć w Londynie. Trzyczęściowe arcydzieło traktujące o życiu, śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa zostało wystawione w 1743 roku w Covent Garden pod zmienionym tytułem A sacred oratorio. Początkowe niepowodzenie genialnego oratorium spowodowane było przede wszystkim kwestiami religijnymi. Protestanci sprzeciwiali się bowiem wystawianiu w teatrze utworów zawierających cytaty z Pisma Świętego.
Mesjasz doczekał się należnego mu uznania dopiero w latach 50., kiedy zapoczątkowano tradycję rokrocznych koncertów charytatywnych w przytułku Foundling Hospital. Pierwszymi wykonawcami wersji poprawionej przez Händla byli niewidomi wychowankowie sierocińca.
Genialny chór
Mesjasz jest dziełem podzielonym na trzy części. Pierwsza jest zapowiedzią przyjścia Chrystusa, druga opowiada o jego życiu, śmierci i zmartwychwstaniu, a trzecia o misji zbawienia ludzkości.
Wykonanie trudnej technicznie kompozycji wiązało się każdorazowo z trudnościami w dobraniu odpowiednich wykonawców. Dlatego niektóre fragmenty, w zależności od ich możliwości, były wielokrotnie zmieniane przez samego Händla, a później przez innych kompozytorów. W związku z tym powstało kilka wersji utworu. Autorem jednego z nich jest sam Wolfgang Amadeusz Mozart, innym Fryderyk Chrysandr – biograf i znawca muzyki Händla.
Najbardziej znanym fragmentem Mesjasza jest chór „Hallelujah”, zamykający część drugą. Podobno obecny na londyńskiej premierze król Jerzy II wstał przy tych słowach z miejsca, pociągając za sobą resztę poddanych. Na pamiątkę tego zdarzenia tradycja ta została zachowana w Wielkiej Brytanii i kontynuowana jest w niektórych krajach europejskich.
Händel w popkulturze
Za życia Händel był znany w całej Europie, a wśród koneserów muzyki poważnej sława ta przetrwała do czasów obecnych. Kompozytor nigdy się nie ożenił. Znany był ze swojego poczucia humoru, zamiłowania do jedzenia i wina, a także z działalności charytatywnej. Pod koniec życia zaczął tracić wzrok, ale nawet wtedy nie przestał komponować. Zmarł 14 kwietnia 1759 roku w Wielką Sobotę, 17 lat po premierze swojego najsłynniejszego dzieła. Został pochowany 20 kwietnia w Opactwie Westminsterskim. Na jego pogrzeb przybyło około 3 tysięcy ludzi.
Kompozycje Händla często towarzyszą współczesnemu odbiorcy. Kantata koronacyjna Zadok the Priest jest oficjalnym hymnem rozgrywek ligi mistrzów UEFA. Utwory Händla można również usłyszeć w wielu filmach historycznych, jak Szaleństwa króla Jerzego czy Młoda Wiktoria. Ale i tak chór „Hallelujah” z Mesjasza to dzieło, które zna każdy. Nawet jeśli nie wie, kim był Georg Friedrich Händel.
Małgorzata Matuszewska
