Ewa Malcher
Powstanie styczniowe w Królestwie Polskim wybuchło w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. Było skierowane przeciwko Imperium Rosyjskiemu, a swoim zasięgiem objęło ziemie zaboru rosyjskiego, tj. Królestwo Polskie oraz ziemie zabrane. Zryw wolnościowy był największym polskim powstaniem narodowym i uzyskał poparcie międzynarodowej opinii publicznej. Miał charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ponad 1200 bitew i potyczek. Trwał do jesieni 1864 r. i zakończył się klęską, choć w początkowym okresie powstańcy odnosili sukcesy, dające nadzieję na zwycięstwo.
Jednak w ostatecznym rozrachunku powstanie przyniosło ogromne straty. W samych walkach straciło życie kilkadziesiąt tysięcy powstańców, blisko tysiąc zostało straconych przez Rosjan, ok. 38 tys. osób skazano na katorgę lub zesłano na Syberię. Około 10 tys. powstańców udało się na emigrację, w tym również do USA. Znaczna część kraju została spalona i zniszczona.
Po upadku powstania mieszkańców ziem polskich znajdujących się pod zaborem rosyjskim spotkały znaczne represje. W 1867 r. zniesiono autonomię Królestwa Polskiego. Skonfiskowano wiele majątków ziemskich oraz zlikwidowano klasztory katolickie w Królestwie. Rozpoczęto intensywną rusyfikację, która przejawiała się m.in. wprowadzeniem w urzędach i szkołach języka rosyjskiego jako urzędowego.
W takiej sytuacji nie było możliwe oficjalne upamiętnianie rocznic powstania styczniowego na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego. Sytuacja zmieniła się nieco po rewolucji 1905 r. oraz w czasie I wojny światowej po zajęciu ziem zaboru rosyjskiego przez wojska austriackie. Wówczas zaczęto organizować oficjalne i publiczne obchody rocznic powstania styczniowego poczynając od obchodów 53. rocznicy w 1916 r. Okres II Rzeczypospolitej i lata po II wojnie światowej to już czas corocznych obchodów rocznic styczniowego zrywu powstańczego w Polsce.
Inaczej sytuacja przedstawiała się wśród Polaków osiadłych w Stanach Zjednoczonych, gdzie pamięć o czynie zbrojnym i powstańcach styczniowych, troska o los najpierw walczącego, a następnie nękanego represjami kraju była żywa w zasadzie już od chwili wybuchu powstania. Pamiątki dotyczące obchodów rocznic powstania styczniowego można zaleźć w Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce. Przede wszystkim są to programy uroczystości upamiętniających powstanie, z których dowiadujemy się, kto organizował obchody i jak one dokładnie wyglądały.
I tak w 1911 r. w 48. rocznicę na obchody składały się mowy i deklamacje, śpiewy patriotyczne, przedstawienie „W katordze” będące sztuką osnutą na tle patriotycznym, a także dobrowolna zbiórka, która w części miała być przeznaczona na rzecz strajkujących krawców. O wiele bardziej uroczysty charakter miały obchody w 1913 r. 50. rocznicy powstania, które poza mowami, śpiewami, przedstawieniami i zbiórką funduszy uświetniono też pochodem i przemarszem poszczególnych organizacji polonijnych. Stałym elementem obchodów rocznic powstania styczniowego w Chicago były również wystąpienia i przemówienia weteranów powstania, którzy znaleźli się na amerykańskiej ziemi.
Edyta Targońska
Zdjęcia: Archiwum Muzeum Polskiego w Ameryce
