Kalejdoskop
Duchy, wampiry, wilkołaki
W powieści gotyckiej, znanej również jako romans grozy, mieszają się elementy nadprzyrodzone, tajemnicy, romantyzmu a całość przepełniona jest atmosferą lęku i niepokoju. Sama nazwa „gotyk” odnosi się do stylu architektonicznego, z którego czerpano inspirację w tworzeniu scenerii ponurej opowieści – takich jak zamki, opactwa czy opuszczone budowle. W powieści gotyckiej oprawa ma kluczowe znaczenie dla budowania klimatu grozy i niepokoju, a jej nieodłącznymi elementami są mroczne lasy, stare zamki, tajemnicze korytarze, gotyckie wieże, a także przerażające dźwięki czy zjawy. Gatunek ten zrewolucjonizował literaturę epoki romantyzmu. I chociaż powieść gotycka ma korzenie w Anglii, to jej wpływ rozprzestrzenił się na całą Europę, inspirując całe pokolenia pisarzy i tworząc podwaliny pod współczesny horror i literaturę grozy.
Bohaterowie literatury tego gatunku zmagają się z nadnaturalnymi siłami. Często są to ludzie osamotnieni, dręczeni wewnętrznymi demonami, którzy stają w obliczu straszliwych tajemnic. W powieściach gotyckich obecne są postaci tragiczne, które niejednokrotnie przeżywają dramatyczne wewnętrzne rozterki, walcząc z własnymi obsesjami, lękami czy grzechami przeszłości.
Mroczne dzieje, rodzinne tajemnice i klątwy to nieodłączne motywy, które budują narastającą, dramatyczną fabułę. Literatura gotycka wykorzystuje także psychologiczne napięcia oraz konwencje społeczne do badania granic człowieczeństwa. Równie ważne są zjawiska i istoty nadprzyrodzone, takie jak duchy, wampiry, wilkołaki czy inne istoty nie z tego świata.
Historia gotycka
Za pierwszą powieść gotycką uznawane jest „Zamczysko Otranto” Horacego Walpole’a. Dzieło to, opublikowane początkowo anonimowo (w 1764 roku), łączyło elementy średniowiecznych romansów rycerskich z metafizyką i nadprzyrodzonymi wydarzeniami. Walpole opisał swoją książkę jako „historię gotycką”, co dało początek nazwie gatunku. Akcja rozgrywa się w tytułowym zamku, gdzie dochodzi do serii dziwnych zjawisk, w tym pojawiania się gigantycznych elementów zbroi oraz duchów. Walpole połączył w tej powieści świat realny z fantastycznym, tworząc model literatury gotyckiej, który powielało wielu późniejszych autorów. Powieść zawierała elementy, które z czasem stały się kanonem gotyckim: starożytny zamek, złowrogie proroctwa, duchy i inne nadprzyrodzone zjawiska.
Wydany dwa lata później „Mnich” Matthew Lewisa jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych dzieł literatury gotyckiej. Powieść ta, pełna moralnych dylematów, krwawych scen, erotyzmu i satanizmu, przedstawia historię Ambrosia – pobożnego mnicha, który kuszony przez kobietę będącą narzędziem szatana schodzi na złą drogę, dopuszczając się morderstw i gwałtów. Atmosfera zepsucia, wypaczonej wiary, duchowej dekadencji i ostatecznego potępienia sprawia, że „Mnich” jest jednym z najbardziej ponurych przykładów gotyckiego horroru, wywołując mieszane reakcje zarówno wśród krytyków, jak i jego amatorów.
Ann Radcliffe, pisarka angielska uważana za mistrzynię literatury gotyckiej, wniosła do tego gatunku nowy rodzaj narracji, oparty na atmosferze subtelnej grozy i tajemnicy, często wyjaśnianej na końcu przyczynami jak najbardziej racjonalnymi. Jej najważniejsze dzieła to „Tajemnice zamku Udolpho” oraz „Italczyk albo konfesjonał czarnych pokutników”. Radcliffe kładła nacisk na psychologiczne aspekty strachu oraz malownicze opisy przyrody, które kontrastowały z mrocznymi, pełnymi lochów zamkami i tajemniczymi ruinami. Jej bohaterki, często młode i niewinne kobiety, stawały przed groźbą zamknięcia lub zniewolenia, co z czasem stało się jedną z kluczowych cech literatury gotyckiej.
Upiorny hrabia
Wśród najbardziej znanych dzieł tego gatunku, które przetrwało próbę czasu i wpłynęło na rozwój literatury grozy i science fiction, jest „Frankenstein” Mary Shelley, wydany po raz pierwszy w 1818 roku. Historia doktora Frankensteina i stworzonego przez niego potwora porusza tematy granic nauki, ludzkiej pychy i alienacji. Powieść ta, choć często zaliczana do science fiction, ma silne gotyckie korzenie – ciemne laboratoria, bezludne krajobrazy i groza przed nieznanym to elementy charakterystyczne dla gotycyzmu. Shelley wprowadziła jednak nowy wymiar do literatury tego gatunku, koncentrując się na moralnych konsekwencjach ludzkiego działania i kreacji.
„Drakula” Brama Stokera to prawdopodobnie najsłynniejsza powieść gotycka, która wprowadziła do literatury postać wampira. Historia transylwańskiego hrabiego, podróżującego do Anglii w poszukiwaniu nowych ofiar, łączy w sobie gotyckie motywy z nowoczesnymi (wówczas), jak telegraf i pociągi, a także przywraca do literatury postać upiornego arystokraty. Gotyckie elementy, takie jak opuszczone zamki, mroczne krajobrazy Karpat, nocne zjawy i walka dobra ze złem, sprawiają, że „Drakula” stał się archetypem literatury wampirycznej.
Chociaż Edgar Allan Poe jest bardziej znany jako mistrz krótkiej formy, jego „Opowieści niesamowite” wpisują się w tradycję gotycyzmu. Poe w swoich dziełach, takich jak „Zagłada domu Usherów” czy „Maska czerwonego moru”, eksplorował tematykę śmierci, szaleństwa i zjawisk nadprzyrodzonych. Charakterystyczne dla jego twórczości były skomplikowane psychologicznie postaci, klaustrofobiczne miejsca akcji oraz poczucie nieuchronnej zagłady.
Wieczne potępienie
„Melmoth Wędrowiec” Charlesa Maturina to jedna z bardziej skomplikowanych powieści gotyckich, której autor pochyla się nad kwestią wiecznego potępienia. Tytułowy bohater zawiera pakt z diabłem, dzięki czemu zyskuje nieśmiertelność, jednak w zamian staje się świadkiem cierpień i zepsucia ludzkości. Maturin, podobnie jak Lewis w „Mnichu”, bada ciemne strony religii i kondycji ludzkiej, łącząc w swojej powieści elementy horroru, filozofii i satyry społecznej.
Choć „Wichrowe Wzgórza” Emily Brontë często uznawane są za powieść romantyczną, nie brakuje w niej elementów gotyckich. Tajemnicza postać Heathcliffa, złowieszcze, dzikie krajobrazy wrzosowisk, duchy zmarłych oraz motywy zemsty i obsesji to typowe cechy literatury gotyckiej. Brontë, podobnie jak Radcliffe, skoncentrowała się na psychologicznych aspektach bohaterów, ale w przeciwieństwie do wcześniejszych powieści jej dzieło eksploruje bardziej mroczne, destrukcyjne emocje.
Sheridan Le Fanu jest uważany za prekursora literatury wampirycznej. Jego „Carmilla”, opowieść o wampirzycy, która zakochuje się w młodej dziewczynie, jest jednym z pierwszych dzieł podejmujących tematykę miłości homoseksualnej w kontekście nadprzyrodzonym. Gotycka sceneria, pełna mrocznych lasów i zamków, stanowi doskonałe tło dla tej opowieści o pożądaniu, władzy i śmierci.
Pakt z diabłem
Początkowo powieść gotycka rozwijała się przede wszystkim w Anglii. W literaturze francuskiej gatunek ten znany był jako „le roman gothique” i przybrał nieco inną formę, skupiając się na analizie moralności i rozpadu jednostki pod wpływem sił nadprzyrodzonych lub dekadenckich. Do klasyków francuskiej literatury gotyckiej zalicza się „Rękopis znaleziony w Saragossie” autorstwa Jana Potockiego, polskiego arystokraty piszącego po francusku, „Dzwonnik z Notre-Dame” Victora Hugo i „Tajemnice Paryża” Eugène’a Sue.
W Niemczech powieść gotycka rozwinęła się w postaci tzw. „Schauerromane”, czyli powieści grozy, również głęboko zakorzenionej w lokalnych baśniach i legendach, oraz w filozofii romantycznej. Ogromny wpływ mieli tu Johann Wolfgang von Goethe oraz Friedrich Schiller, lecz ich podejście było bardziej filozoficzne i refleksyjne. „Faust” Goethego, choć nie jest typową powieścią gotycką, zawiera wiele gotyckich elementów, takich jak pakt z diabłem, ciemne moce i mroczna atmosfera fabuły. W Niemczech „Faust” był często odczytywany i inscenizowany w okolicach Halloween, kiedy tematyka związana z duszami i nadprzyrodzonymi siłami jest szczególnie popularna.
Zło, szaleństwo i śmierć
Powieść gotycka miała ogromny wpływ także na pisarstwo XX wieku. W literaturze współczesnej elementy gotyckie można znaleźć w powieściach takich autorów jak Anne Rice („Wywiad z wampirem”), Stephen King („Lśnienie”) czy Neil Gaiman („Amerykańscy bogowie”). Elementy te, choć często modyfikowane, nadal odwołują się do pierwotnych motywów grozy, tajemnicy i nadprzyrodzoności, które zdefiniowały klasyczny gotycyzm.
Gotyk nadal fascynuje swoją ponurą tematyką i badaniem ludzkiej natury, stawiając nas w obliczu pytań o zło, szaleństwo, śmierć i to, co nieznane. Ze swoją atmosferą tajemnicy, mrocznych namiętności i psychologicznego napięcia, pozostaje silnym źródłem inspiracji, niezależnie od gatunku literackiego. Wpływy powieści gotyckiej widoczne są zarówno w literaturze grozy, thrillerach psychologicznych, jak i w science fiction, dowodząc ponadczasowości i uniwersalności tego nurtu.
Powieść gotycka, mimo że narodziła się ponad dwieście lat temu, nadal inspiruje twórców i oddziałuje na literaturę i popkulturę na całym świecie. Pytania o granice między światem realnym a nadprzyrodzonym, między dobrem a złem, pozostają aktualne.
Monika Pawlak
