Pod takim tytułem – po polsku, angielsku i niemiecku – ukazała się w Poznaniu, nakładem Instytutu Duszpasterstwa Emigracyjnego, ciekawa praca ks. prof. dr hab. Wojciecha Necela SChr – kierownika Katedry Historii Źródeł i Literatury Prawa Kanonicznego Uniwersytetu kard. Stefana Wyszyńskiego w Warszawie i w Wyższym Seminarium Duchownym Towarzystwa Chrystusowego w Poznaniu.
Publikację rozpoczyna wstęp pióra ks. Tomasza Sielickiego SChr, przełożonego generalnego Towarzystwa Chrystusowego, w którym czytamy m.in.: Obok ciekawej i bogatej merytorycznie zawartości książki zauważam jej dodatkową wartość w fakcie udostępnienia jej w języku angielskim i niemieckim. Uczyni to z niej cenne narzędzie dla Kościołów lokalnych, posługujących się tymi językami, a pragnących wypełnić zlecone im zadanie duszpasterskie objęcia opieką duchową braci i sióstr – wyznawców Chrystusa – przybyłych znad Wisły i Odry, którzy w nowym środowisku narażeni są na zagubienie swego dziedzictwa religijnego…
Kolejna część książki to słowo wstępne ks. Wiesława Wójcika SChr – dyrektora Instytutu Duszpasterstwa Emigracyjnego w Poznaniu i moderatora Ruchu Apostolatu Emigracyjnego. Pisze on m. in.: Proces opuszczania rodzimej wspólnoty etnicznej, jak i przybycie „obcego-innego” do wspólnoty go przyjmującej jest wyzwaniem dla Kościoła, również na terenie państw Unii Europejskiej. Dotyczy to kilkumilionowej rzeszy Polaków, którzy szczególnie od 2004 roku podjęli masową wędrówkę w poszukiwaniu pracy, lepszego wykształcenia oraz w celach turystycznych. Dominującą ich większość stanowią ludzie młodzi, wierzący i otwarci na inność kultur czy obyczajów. Jak wskazuje doświadczenie, Polacy na obczyźnie szukają kontaktu z polskojęzycznym duszpasterstwem…
W części zasadniczej książki autor zwraca uwagę, iż zjawisko migracji Polaków do państw Unii Europejskiej po 1 maja 2004 roku jest przedmiotem badań wielu dyscyplin i jako takie jest opisywane, analizowane oraz prognozowane w różnych aspektach. Stanowi przedmiot refleksji teologów, którzy opierając się na nauczaniu Kościoła, a zwłaszcza obowiązującej od 3 maja 2004 roku instrukcji Papieskiej Rady ds. Duszpasterstwa Migrantów i Podróżujących Erga migrantem Caritas Christi, wypracowują adekwatne metody apostołowania, które pozwolą dotrzeć z posługą duszpasterską do jak najszerszych kręgów polskich emigrantów i ich rodzin rozsianych na terenie Unii Europejskiej…
Polskojęzyczne duszpasterstwo przed 1 maja 2004 roku
Podwaliny polskojęzycznego duszpasterstwa w Europie Zachodniej kładł Episkopat Polski międzywojennej z kard. Augustem Hlondem – prymasem Polski na czele. Celem zapewnienia stałej opieki nad Polakami w poszczególnych krajach, w porozumieniu z właściwymi episkopatami, powstawały rektoraty Polskich Misji Katolickich. Po dostosowaniu do postanowień Soboru Watykańskiego II tworzą dziś one podstawową sieć duszpasterstwa polskojęzycznego.
W krajach, w których nie powstały rektoraty, duszpasterstwo diaspory polskiej opiera się na innych możliwie trwałych formach, ustalanych każdorazowo w bilateralnych umowach zawieranych pomiędzy poszczególnymi ordynariuszami miejsca a przedstawicielami Episkopatu Polski oraz wyższymi przełożonymi instytutów życia konsekrowanego.
Ożywienie środowisk polskojęzycznych w Europie Zachodniej nastąpiło w ostatnich dekadach XX wieku. W ośrodkach duszpasterskich pojawiły się nowe fale emigrantów z Polski. Część z nich szukała doraźnej pracy z intencją powrotu do Polski i pozostawionych tam rodzin. Inni przybyli tam z zamiarem uzyskania azylu politycznego czy to w Europie Zachodniej, czy w którymś z państw zamorskich. Ich obecność na nowo ożywiła polskojęzyczne duszpasterstwo, a duszpasterze stanęli przed nowymi wyzwaniami stając się pośrednikami pomiędzy emigrantami czy uciekinierami z Polski, a ich rodzinami pozostałymi w kraju, pomagając w odszukiwaniu i łączeniu małżeństw oraz rodzin i stając się niejako „skrzynką kontaktową”.
Pojęcie „Polacy na obczyźnie”
Przez pojęcie „Polacy na obczyźnie” rozumie się emigrację stałą – począwszy od tzw. emigracji starej, poprzez solidarnościową, aż po współczesną migrację pracowniczą Polaków, tak sezonową , jak i „wahadłową”. Dzisiaj Polacy, już jako obywatele Unii Europejskiej, przemierzają szlaki wyznaczone przepływem technologii i kapitału, rynkiem pracy oraz powstającymi ośrodkami naukowymi i kulturalnymi.
Z racji duszpasterskich desygnat pojęcia „Polacy na obczyźnie” należy poszerzyć o tych wszystkich, którzy mając niepolskie pochodzenie, pomimo słabej bądź często żadnej znajomości języka polskiego, w jakikolwiek sposób utożsamiają się ze specyficzną polską religijnością i kulturą.
Eklezjalny fundament polskojęzycznego duszpasterstwa
Kościół to wieloetniczny i interkulturowy Lud Boży, składający się z różnych ludów i narodów. Eklezjalny fundament duszpasterstwa został bardzo mocno podkreślony w dyspozycjach instrukcji Erga migrantes caritas Christi, która za Kodeksem Jana Pawła II z roku 1983 oraz Kodeksem Kościołów Wschodnich z 1990 i przypomina nam, że: wierni mają prawo otrzymywać pomoc od swoich pasterzy z dóbr duchowych Kościoła, zwłaszcza zaś słowa Bożego i sakramentów.
Z powodu specyficznej formacji kulturowo-religijnej i sobie właściwej tożsamości Polacy przebywający na obczyźnie nie mogą w sposób zadowalający korzystać z ogólnej, zwykłej opieki duszpasterskiej i dlatego ze strony duszpasterzy miejsca osiedlenia należy im się szczególna troska.
Wśród faktorów dynamizujących współczesne migracje należy wyróżnić 3 zasadnicze mające charakter długoterminowy. Są nimi: unijne obywatelstwo każdego Polaka, przemiany demograficzne w kraju oraz przekształcanie się społeczeństwa z przemysłowego w postprzemysłowe. Są także faktory mające charakter przejściowy – np. takie jak przeżywany na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku kryzys gospodarki światowej.
Integracja kościelna jako principium polskojęzycznego duszpasterstwa
Zdarza się, że Kościół lokalny i parafia miejsca osiedlenia nieprzystosowane są do budowy interkulturowej wspólnoty wiernych. Wyobcowanie i izolacja oraz prymitywne warunki zamieszkania w pierwszym okresie osiedlania mogą na całe lata zepchnąć emigranta na margines życia społecznego i kościelnego.
Proces integracji emigranta prowadzi do pełnego poszanowania jego kulturowo-religijnej tożsamości i do ewolucyjnego wejścia w warunki nowego miejsca zamieszkania. Odrębność kulturowo-religijna trwa najdłużej.
Podstawową zasadą kierowania duszpasterstwem polskojęzycznym w Europie jest troska o odnalezienie się rodaka-migranta w Kościele lokalnym – miejsca zamieszkania, dzięki umożliwieniu pełnego korzystania z dóbr duchowych Kościoła. Zasada ta stoi u podstaw wszystkich aspektów polskojęzycznego apostolatu w krajach całej Unii Europejskiej.
Duszpasterstwo na rzecz Polaków na obczyźnie nie tylko powinno uwrażliwić Kościół lokalny na obecność „obcego”, ale samo powinno solidaryzować się z przybyszami z innych kręgów kulturowych czy religijnych. Obecność „obcego” jest ważnym faktem nie tylko dla polityków, socjologów, historyków, straży granicznej i pracowników socjalnych, ale również dla duszpasterzy i prowadzonych przez nich wspólnot polskojęzycznych.
Pluralizm kulturowy konsekwencją procesów integracji
Pluralizm kulturowo-duchowy Kościoła, który jest konsekwencją naturalnego zróżnicowania Ludu Bożego sprawia, że duszpasterstwo specjalne na rzecz migranta nastawione jest na kultywowanie wartości przewiezionych przez przybyszów. Jednak wartości te, wspierane i kultywowane w polskojęzycznym duszpasterstwie w Europie, nie mogą prowadzić do atomizacji i rozbijania społeczności kościelnej.
Jeśli więc, z jednaj strony, należy unikać tendencji do asymilacji, to z drugiej strony z takim samym dynamizmem trzeba podkreślać widzialne znaki współprzynależności. Doświadczenie pluralizmu kulturowo-językowego w Kościele powinno Polaków żyjących w diasporze, niezależnie w którym pokoleniu, nie tylko otwierać na społeczności innego pochodzenia czy języka, ale i mobilizować wiernych i ich duszpasterzy do scalania wszystkich wierzących w communio Kościoła.
W działalności apostolskiej polskojęzycznych ośrodków duszpasterskich wysiłek integracyjny wiernych winien iść w parze z poszanowaniem prawa do zachowania i pielęgnowania odrębności nie tylko językowych, ale i religijno-kulturowych innych wspólnot etnicznych i miejscowego Kościoła lokalnego.
Kapelan/misjonarz polskojęzycznych ośrodków duszpasterskich
Modelem duszpasterstwa polskojęzycznego, wypracowanego w kontekście specyfiki polskiej emigracji, jest model podążania polskiego kapłana, diecezjalnego lub zakonnego, za rodzimymi migrantami. W ten sposób on sam staje się „emigrantem wśród emigrantów”, a prowadzona przez niego działalność duszpasterska ma szanse stać się nie tylko „dla” migrantów, ale „z nimi” i „wśród nich”. On wie, że celem specjalnego apostolatu na rzecz Polaków żyjących w diasporze w Unii Europejskiej nie jest ani budowa polskiego getta kulturowo-językowego, ani proste przeszczepianie polskich form duszpasterskich na tereny innych Kościołów lokalnych czy parafii terytorialnych. Jest on swoistym pomostem, interkulturowym łącznikiem między rodzimą kulturą migranta, a kulturą przyjmującego go środowiska oraz między Kościołem pochodzenia migranta i Kościołem lokalnym aktualnego miejsca jego zamieszkania.
Migracja rodziny jako wyzwanie dla niej samej
Rodzina emigrująca w ramach Unii Europejskiej do innego kraju, pomimo unijnego obywatelstwa, zmienia cały swój dotychczasowy kontekst społeczny, kulturowy i duszpasterski. Od momentu osiedlenia się w nowym miejscu zamieszkania znajduje się ona w całkowicie innym środowisku, jako „obca” wśród „obcych”, z którymi nie posiada – przynajmniej w okresie początkowym – żadnych więzi społecznych. Decyduje o tym nie tylko brak wspólnego języka, ale szeroko pojęta odmienność etniczno-religijna oraz kontekst moralny.
Nadmierna troska o awans ekonomiczny, charakterystyczna dla pierwszych lat emigracji, niekorzystnie wpływa na wspólnotowy styl życia małżeństwa i rodziny. Odbija się to negatywnym echem w procesie wychowania dzieci, które stają się pierwszymi ofiarami kulturowej i uczuciowej izolacji rodziny w społeczności oraz braku odpowiedniego klimatu wychowawczego w domu, w którym sprawy wychowania zostały odsunięte na dalszy plan.
Niektóre problemy szczegółowe polskojęzycznego duszpasterstwa
Zjawisko ruchliwości Polaków jako obywateli Unii Europejskiej ma podstawy prawne, które bezsprzecznie wpływają na jej dynamikę i kierunki. Troska o dobro duchowe emigrantów wymaga, by biskup miejsca i proboszcz parafii terytorialnej wykorzystali wszelkie pomoce i rozwiązania również poza kanoniczne, które w konkretnych sytuacjach wydają się być duszpastersko skuteczne.
Zadaniem na przyszłość jest wypracowanie możliwie trwałych struktur duszpasterstwa polskojęzycznego, które będą permanentnie dopasowywać się do zmienności i żywiołowości zjawiska polskiej migracji oraz będą uwzględniały stopień kościelnej integracji imigrantów.
Współczesne duszpasterstwo polskojęzyczne w Unii Europejskiej wyrasta z tradycji duszpasterstwa Polaków na obczyźnie i korzysta ze struktur przez nie wypracowanych na przestrzeni czasu. Najistotniejszym elementem troski Kościoła w Polsce jest systematyczne przygotowanie duszpasterzy emigracyjnych i dopasowanie struktur duszpasterstwa do wciąż zmieniających się potrzeb i stopnia integracji osób korzystających z polskojęzycznych ośrodków duszpasterstwa. Do szczególnych zaś zadań apostolatu na rzecz polskich emigrantów w Europie należy szeroko pojęta troska o małżeństwa i rodziny oraz zaangażowanie laikatu w posługę kościoła.
Leszek Wątróbski
