Profesor Dominik Pacyga opowiada historię chicagowskiej Polonii. Poznaj fascynujących ludzi, niezwykłe miejsca i wydarzenia związane z polskim Chicago. Co tydzień nowy odcinek – w poniedziałek jako podcast w radiu WPNA 103.1 FM, a w piątek – w weekendowym wydaniu „Dziennika Związkowego”.
W tym roku Związek Polek w Ameryce (Polish Women’s Alliance of America, PWA) obchodzi 120 lat swojego istnienia. Organizacja została założona w 1898 roku przez mieszkającą w Chicago grupę Polek i szybko stała się jedną z najprężniejszych polonijnych instytucji o progresywnych i feministycznych korzeniach.
Kiedy polskie imigrantki przybywały do Chicago, nagle znajdowały się w całkowicie odmiennej rzeczywistości. W przemysłowym Chicago nie były tak mocno przywiązane do tradycji, jak w konserwatywnym, paternalistycznym społeczeństwie ówczesnej Polski (pod zaborami). W Polsce, w momencie wyjścia za mąż kobieta przeprowadzała się do domu teściów, gdzie podlegała matce swojego męża. W Chicago młode małżeństwo mogło zamieszkać samodzielnie, a w wielu wypadkach kobiety mieszkały w wynajętych mieszkaniach z koleżankami jeszcze zanim wyszły za mąż. Kobiety poczuły się bardziej wyzwolone, wolne. Ich mężowie pracowali przez całe dni, a one przejmowały wiele ich dotychczasowych obowiązków, jak płacenie rachunków i dyscyplinowanie dzieci. Ameryka oznaczała dla Polek nowy świat, nowe możliwości i prawa.
Pod koniec XIX w. w Chicago popularne stały się ruchy wyzwolenia kobiet, a idee organizacji feministycznych, głoszone choćby przez Jane Adams, trafiały do pochodzących z klasy robotniczej imigrantek. Wiele Polek pracowało w przemyśle odzieżowym jako szwaczki, krawcowe i prasowaczki. Fabryki odzieżowe położone były głównie wzdłuż ulicy Halsted, a wiele Polek szyło w domach, oddając producentom gotowe ubrania. Polkom brakowało poczucia niezależności i bezpieczeństwa zawodowego.
Polisy nie dla kobiet
Powstanie kobiecej organizacji spowodowane było ograniczeniami narzuconymi przez dwie największe polonijne organizacje bratniackie – PNA i PRCUA, które nie tylko nie przyjmowały kobiet jako członków, ale nie pozwalały kobietom na wykupienie polis ubezpieczeniowych na życie w sposób inny niż przez mężów. Tymczasem do Chicago przyjeżdżało sporo niezamężnych kobiet, które, o ile nie wyszły szybko za mąż, nie miały szans na wykup polisy. Nowo powstała kobieca organizacja rozwiązała ten problem i stała się trzecią polonijną instytucją oferującą polskim imigrantom ubezpieczenia na życie.
PWA powstał w czasach narodzin feminizmu i walki o prawa kobiet, w czasach gwałtownych przemian społecznych, politycznych i kulturowych, a członkinie przejęły wiele postulatów ówczesnych reformatorów. PWA rozwinął się zatem jako organizacja feministyczna, żywo wspierająca prawa kobiet oraz prawo do edukacji i ochrony dzieci. Organizacja prowadziła kampanie przeciwko przemocy domowej, nadużywaniu alkoholu w polskiej społeczności, a także odegrała istotną rolę w walce o niepodległość Polski.
Dopiero w 1900 r. PNA, w odpowiedzi na działalność PWA, dopuścił kobiety do działalności w organizacji. Otwarcie się PNA na kobiety nie osłabiło pozycji PWA, wręcz przeciwnie – organizacja rozwijała się dynamicznie, szczególnie pod wodzą charyzmatycznej liderki Emilii Napieralskiej. Założona w Illinois organizacja działała i sprzedawała swoje polisy w 16 stanach i Dystrykcie Columbia. Była to organizacja zarządzana oddolnie, przez zrzeszone w ponad 400 grupach członkinie. Organizacja była aktywna w dążeniu Polonii do odzyskania przez Polskę niepodległości. W czasach obydwu wojen światowych PWA organizował zbiórki i wysyłki pomocy humanitarne do Ojczyzny. W latach 80. XX w. organizacja zdołała zebrać ponad milion dolarów na remont nowojorskiej Statui Wolności i rozwój Muzeum Imigracji na Ellis Island. Wsparła także powstanie Centrum Kulturalnego im. Jana Pawła II na Catholic University of America w Waszyngtonie.
Równouprawnienie i niepodległość
Związek Polek w Ameryce powstał w maju 1898 roku. 22 maja 1898 r. grupa kobiet odpowiedziała na zaproszenie Stefanii Chmielińskiej, prasowaczki i działaczki niepodległościowej, zaangażowanej w walkę o prawa kobiet. W październiku grupa Chmielińskiej wystosowała rezolucję wzywającą Polki w Chicago do stworzenia własnej organizacji. Wcześniej, we wrześniu PNA odrzuciło wniosek o przyjmowanie kobiet do organizacji, w związku z czym w listopadzie kobiety ogłosiły oficjalnie powstanie nowej organizacji, a w czerwcu 1900 r. odbyła się pierwsza konwencja związku, w Hali Pułaskiego, na South Ashland Avenue, na chicagowskim Wojciechowie. W pierwszej dekadzie działalności związku, Chmielińska i kolejna liderka ruchu, Anna Neumann, wzmocniły organizację i ukierunkowały ją na walkę o równouprawnienie kobiet, ich edukację, wspieranie polskich idei niepodległościowych oraz zapewnienie swoim członkiniom przywilejów ubezpieczeniowych. Założyły związkowy Wydział Oświaty i stworzyły czytelnie i szkoły wieczorowe dla Polek. W 1910 roku powstał „Głos Polek” – związkowy periodyk głoszący idee polskiego nacjonalizmu, etnicznej solidarności i emancypacji kobiet. W 1906 r. PWA zakupił niewielki budynek, w którym powstała główna siedziba związku, ale sześć lat później PWA przeniósł się do reprezentacyjnej siedziby w Polskim Śródmieściu, przy Ashland Avenue.
Pomoc i bombowce
Podczas I wojny światowej PWA prowadził zbiórki pieniędzy i darów dla Polaków w Ojczyźnie, związek pomagał też w rekrutacji żołnierzy do tzw. Błękitnej Armii, czyli Armii Hallera. W siedzibie Związku Polek działał jeden z punktów rekrutacyjnych. PWA był liderem w Polskim Centralnym Komitecie Pomocowym (Polish Central Relief Committee) oraz w Departamencie Narodowym. Prezes Napieralska wystąpiła z niepodległościowym przemówieniem na międzynarodowej kobiecej konferencji pokojowej w Holandii. Druga wojna światowa to kolejny okres wzmożonej aktywności związku. PWA był jednym z głównych organizatorów zbiórek i akcji pomocowej dla okupowanej Polski. Na cześć organizacji, jej nazwą ochrzczono dwa amerykańskie bombowce. Ówczesna prezes związku, Honorata Wołowska, odegrała kluczową rolę w powstaniu Kongresu Polonii Amerykańskiej. To w siedzibie PWA odbyło się pierwsze spotkanie KPA.
Adele Łagodzińska, wybrana na prezes PWA w 1947 r. była jednocześnie wiceprezesem Kongresu Polonii Amerykańskiej. Urodzona w Chicago Łagodzińska była zdecydowaną antykomunistką, w roku 1956 jako jedna z pierwszych przedstawicieli Polonii, którzy po wojnie odwiedzili komunistyczną Polskę, na własne oczy przekonała się o katastrofalnej sytuacji w Ojczyźnie. Po powrocie do USA reaktywowała wśród Polonii akcję humanitarną mającą na celu pomoc Polakom.
600 tys. członkiń
Od momentu powstania przez PWA przewinęło się ponad 600 tys. członkiń, od 4,3 tys. w 1906 r., przez 65,3 tys. w 1931 r., po rekordowe ponad 91 tys. w roku 1963. W kolejnych latach liczebność związku zaczęła spadać, głównie w związku z malejącą imigracją z Polski. W 1979 roku siedzibę przeniesiono do podmiejskiego Park Ridge, by w 2004 r. powrócić do północno-zachodniego Chicago. W ubiegłym roku Związek Polek w Ameryce połączył się ze słowacką organizacją kobiecą założoną w 1892 r. – First Catholic Slovak Ladies Association, hołdującą podobnym jak PWA wartościom – zapewnieniu finansowego bezpieczeństwa swoim członkiniom oraz podtrzymywania tradycji słowiańskich i chrześcijańskich.
Dominik Pacyga
Tłumaczenie i opracowanie: Grzegorz Dziedzic
Dominik A. Pacyga
Imigrant w trzecim pokoleniu, urodził się w Chicago w 1949 roku. Profesor historii (emerytowany w 2017 r.) w Columbia College w Chicago. Studia doktorskie ukończył w 1981 roku na Uniwersytecie Illinois w Chicago. Jest autorem i współautorem sześciu książek poświęconych historii Chicago i chicagowskiej Polonii, m.in. “Slaughterhouse: Chicago’s Union Stock Yard and the World It Made” (2015), “Chicago: A Biography” (2009) i “Polish Immigrants and Industrial Chicago” (1991, 2001). Obecnie pracuje nad książką “Polish Chicago”. Laureat nagród Oskara Haleckiego i Mieczysława Haimana przyznawanej przez Polish American Historical Association oraz nagrody Catholic Book Award. Profesor wizytujący na uniwersytetach: Chicagowskim, Illinois i Oksfordzkim. W latach 2013-14 wykładał w Instytucie Studiów Amerykańskich i Polskiej Diaspory na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Współpracuje z wieloma muzeami, instytucjami pomocowymi i organizacjami etnicznymi w celu zachowania i prezentowania historii.
