Profesor Dominik Pacyga opowiada historię chicagowskiej Polonii. Poznaj fascynujących ludzi, niezwykłe miejsca i wydarzenia związane z polskim Chicago. Co tydzień nowy odcinek – w poniedziałek jako podcast w radiu WPNA 103.1 FM, a w piątek – w weekendowym wydaniu „Dziennika Związkowego”.
Pierwsze towarzystwo ,,Sokół” w Stanach Zjednoczonych zostało założone w Chicago 12 czerwca 1887 roku. Jego twórcą był Feliks Pietrowicz, 24-letni imigrant z Poznania. Celem Pietrowicza było stworzenie grupy wzorowanej na Związku Sokołów Polskich, towarzystwie istniejącym od roku 1867 we Lwowie, stolicy austriackiego zaboru.
fot.Wikipedi
Związek ten z kolei nazwą i tradycjami nawiązywał do organizacji sokolej w Czechach, której pierwsze „gniazdo” powstało w 1862 roku. Z początku wyłącznie czeski ruch szybko nabrał pansłowiańskiego, a przy tym i masowego charakteru, zyskując popularność na obszarach monarchii austro-węgierskiej oraz w Ameryce. Korzenie idei gimnastycznej przyświecającej wszystkim wyżej wymienionym towarzystwom można prześledzić aż do niemieckich klubów Turnverein, które powstawały w latach 30. XIX wieku.
W zdrowym ciele zdrowy duch
Organizacje „Sokół” miały rozwijać sprawność fizyczną i duchową swoich członków. Ich podstawowym celem była popularyzacja gimnastyki oraz działanie na rzecz odrodzenia narodowego ziem polskich.
Po rewolucji rosyjskiej w 1905 roku towarzystwa sokole pojawiły się również na obszarze rosyjskiego zaboru, w tym w Królestwie Polskim, zwanym potocznie Kongresówką. Realizowały one programy gimnastyczne, w których uczestniczyć mogły zarówno kobiety, jak i mężczyźni. Działanie to oparte było na przeświadczeniu, że zdrowie fizyczne bezpośrednio wpływa na rozwój intelektualny i moralny człowieka. Gimnastyka łączyła się tu z dydaktyką – za konieczne uważano szerzenie dumy z kultywowania narodowych tradycji.
Polskim organizacjom sokolim przyświecało starorzymskie motto – w zdrowym ciele zdrowy duch.
[spacer color=”000000″ icon=”fa-music” style=”2″]
POSŁUCHAJ podkastu „Polish Chicago” Radia WPNA 103.1 FM
[spacer color=”000000″ icon=”fa-music” style=”2″]
Sokolstwo dla Niepodległej
Historia godła „Sokołów” rozpoczyna się w 1914 roku, gdy brały one zbrojny udział w walkach o niepodległość Polski. Przedstawia ono sokoła unoszącego sztangę, który dziobem kruszy kajdany, symbol polskiego niewolnictwa. Za nim znajduje się miecz i karabin z bagnetem. Po lewej widać laur odnoszący się do zwycięstwa w zawodach gimnastycznych, zaś po prawej monogram polskiej nazwy towarzystwa sokolskiego. W tle widnieje kształt kopca Kościuszki otoczony słowami „czołem ojczyźnie, szponem wrogowi”.
Postulowany związek pomiędzy fizyczną krzepkością i polskim patriotyzmem spowodował, że przywódcy Polonii w Chicago z entuzjazmem podeszli do pomysłu założenia amerykańskich „Sokołów”.
Wkrótce po stworzeniu pierwszego gniazda co najmniej 12 kolejnych pojawiło się w Chicago. Siódmego stycznia 1894 roku przedstawiciele czterech z tych gniazd ustanowili Związek Sokołów Polskich w Ameryce (ZSPA). Dwa lata później amerykańskie organizacje sokole zaczęły urządzać coroczne zloty gimnastyczne. Spotkania te pod wieloma względami nawiązywały do ateńskiej olimpiady, która w tamtym okresie doczekała się odrodzenia.
Ważną częścią ideologii, z którą wiązał się ruch sokoli, było odzyskanie niepodległości przez Polskę. Wiele gniazd urządzało ćwiczenia bojowe w pobliskich lasach, spodziewając się w przyszłości stanąć do walki o ojczyznę.
Podzielone „Sokoły”
W 1914 roku związek sokoli przyjął nową ustawę zasadniczą, która podkreślała zbrojną rolę tej organizacji. W 1905 roku ZSPA połączyło się ze Związkiem Narodowym Polski. W ciągu następnych pięciu lat liczba członków „Sokołów” skoczyła od 1,8 tys. osób do 6 tys. osób.
Jednak część ruchu sokolego sprzeciwiła się fuzji i oddzieliła się. W 1906 roku utworzono Union of Polish Falcons in America (Unię Sokołów Polskichw Ameryce) z siedzibą w Connecticut. Miało to wiele wspólnego z narastającym konfliktem między Romanem Dmowskim a Józefem Piłsudskim.
Kolejny rozłam nastąpił w 1909 roku, kiedy zawiązano konkurencyjne stowarzyszenie – Wolne Sokolstwo. Wkrótce grupa z Connecticut stała się jego częścią. W latach 1909-1912 obie grupy rywalizowały ze sobą o członków.
Operujące z Chicago stowarzyszenie „Sokół” przy Związku Narodowym Polskim składało się z 9,3 tys. członków, podczas gdy Wolne Sokolstwo w Nowym Jorku z 3,2 tys.
W 1912 roku ZNP wycofało się ze współpracy z chicagowską grupą sokolską, co umożliwiło zjednoczenie dotychczas konkurujących ze sobą stowarzyszeń.
Do broni!
Dwa lata później zbrojne oddziały „Sokołów” podjęły próbę dołączenia do legionów Piłsudskiego, lecz nie udało się to z powodu neutralności Stanów Zjednoczonych w trwającym konflikcie. W 1917 roku Kanada rozpoczęła program szkoleniowy dla oficerów wywiadu.
Gdy Stany Zjednoczone wypowiedziały wojnę Niemcom oraz państwom centralnym, Paderewski wezwał do utworzenia polskich oddziałów przy armii Stanów Zjednoczonych. Do zawiązanej niedługo potem Armii Hallera trafiło około 9 tys. członków ruchu sokolego, z czego 5 tys. udało się do Francji, by przejść potem na ziemie polskie.
Polska wkrótce odzyskała niepodległość. Wraz z tym zbrojna działalność grup sokolich stała się zbędna.
Jak „Sokół” z popiołów
W 1925 roku odbył się zjazd Związku Sokołów w Detroit, podczas którego przyznano wszystkim członkom organizacji ubezpieczenie na życie. Była to ważna chwila w historii stowarzyszenia – dzięki tej decyzji udało się powstrzymać trwające od pewnego czasu kurczenie się grona członkowskiego.
Coroczne zjazdy gimnastyczne wciąż się odbywały. Na przykład w 1933 roku miało to miejsce tuż przed rozpoczęciem tygodnia polskiego podczas Wystawy Stulecia Postępu w Chicago – trzy tysiące Amerykanów polskiego pochodzenia wzięło udział w pokazach na stadionie Soldier Field, które organizował Związek Sokołów Polskich. Ostatniego dnia na widowni zebrało się 10 tys. osób, by podziwiać popisy gimnastyczne, ćwiczenia kalisteniczne i zawody.
Podczas II wojny światowej Związek Sokołów Polskich w Ameryce wspierał działalność organizacji polonijnych przy poszukiwaniu osób zaginionych oraz pomógł założyć Kongres Polonii Amerykańskiej.
Stan Musiał, bejsbolista polskiego pochodzenia, który umieszczony został w galerii sław, należał do ruchu sokolego.
Po 1939 roku okupanci sowieccy i nazistowscy zdelegalizowali stowarzyszenia „Sokół”, co spowodowało ich zupełne zniknięcie w latach panowania reżimu komunistycznego. W tym okresie przetrwały tylko mniejsze gniazda, które kontynuowały swoją działalność poza granicami Polski. Komunistyczne władze zniosły zakaz dopiero w 1988.
Rok później, 10 stycznia, zarejestrowano pierwsze gniazdo od czasów II wojny światowej. Pierwszego marca 1990 towarzystwo sokolskie raz jeszcze powróciło na polskie ziemie. Obecnie składa się z 86 gniazd oraz około 10 tys. członków zarówno w Polsce, jak i za granicą.
Dominik A. Pacyga
Imigrant w trzecim pokoleniu, urodził się w Chicago w 1949 roku. Profesor historii (emerytowany w 2017 r.) w Columbia College w Chicago. Studia doktorskie ukończył w 1981 roku na Uniwersytecie Illinois w Chicago. Jest autorem i współautorem sześciu książek poświęconych historii Chicago i chicagowskiej Polonii, m.in. “Slaughterhouse: Chicago’s Union Stock Yard and the World It Made” (2015), “Chicago: A Biography” (2009) i “Polish Immigrants and Industrial Chicago” (1991, 2001). Obecnie pracuje nad książką “Polish Chicago”. Laureat nagród Oskara Haleckiego i Mieczysława Haimana przyznawanej przez Polish American Historical Association oraz nagrody Catholic Book Award. Profesor wizytujący na uniwersytetach: Chicagowskim, Illinois i Oksfordzkim. W latach 2013-14 wykładał w Instytucie Studiów Amerykańskich i Polskiej Diaspory na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Współpracuje z wieloma muzeami, instytucjami pomocowymi i organizacjami etnicznymi w celu zachowania i prezentowania historii.
Opracowanie i tłumaczenie: Aleksander Kołłajtis
Na zdjęciu głównym: Członkowie „Sokoła” przed pomnikiem Kościuszki w Humboldt Park w Chicago
fot.arch. Muzeum Polskiego w Ameryce
