Polska mało znana
To mała rybacka wioska nad Bałtykiem (według danych z pierwszego półrocza 2009 roku liczyła 110 mieszkańców) w województwie zachodniopomorskim, którą przecina południk 15 długości geograficznej wschodniej. Nie on jednak przyciąga tam turystów. Osobliwością tej nadmorskiej wioski są ruiny XV-wiecznego kościoła zbudowanego nad stromym klifem.
Z ruinami kościoła związana jest stara legenda. Otóż pewnego dnia rybacy złowili w sieci Zielenicę, córkę Bałtyku. Mimo błagań, nie oddali jej ojcu, tylko przywlekli do świątyni. Ponieważ była poganką, została ochrzczona. Wkrótce zmarła jednak w niewoli i została pochowana na przykościelnym cmentarzu. Odtąd gniewny Bałtyk wciąż upomina się o swoją córkę, mszcząc się nęka klifowy brzeg. Nie przestanie, dopóki nie odzyska jej szczątków, a kościół nie zatonie w morskiej otchłani. To jedna z legend dotycząca tragicznych losów niszczonego kościoła.
Dzieje Trzęsacza i jego świątyni z okresu średniowiecza są mało znane. Zachowało się niewiele materiałów źródłowych i bibliograficznych. Murowany kościół gotycki zbudowano w XV w. na miejscu wcześniejszego drewnianego, który prawdopodobnie wzniesiono w I połowie XII wieku.
Wzniesiono go początkowo w stylu romańskim, a w późniejszym okresie urozmaicony został elementami gotyckimi – w okresie, kiedy te ziemie były własnością rodu Flemingów. Pięknie utrzymana i bogata świątynia została w okresie wojny siedmioletniej złupiona i zdemolowana przez Rosjan i naturę. Przez lata morski żywioł podmywał brzeg powodując obsuwanie się kolejnych ścian świątyni. Ostatnie nabożeństwo odprawione tam zostało 2 sierpnia 1874 r., a dwa lata później runął do morza pierwszy fragment kościoła, a ostatni morze pochłonęło w 1994 roku.
Prawdziwa katastrofa miała miejsce w roku 1901. Do morza runęła cała północna ściana. W 1917 r. fale zabrały absydę i odtąd, co kilkanaście lat, morze zabierało kolejny fragment murów. Dziś na urwisku pozostała już tylko południowa ściana. Według kroniki pastora Gardesa z roku 1765, stary kościół w Trzęsaczu był trzecim chrześcijańskim kościołem na Pomorzu.
Wymiary świątyni oraz detale architektoniczne czyniły z niej jedną z najokazalszych budowli wśród wiejskich kościołów Pomorza Zachodniego. Należący początkowo do katolików kościół po reformacji stał się świątynią ewangelicką. W ciągu kolejnych wieków kościół był remontowany i przebudowywany. W 1658 r. świątynię odremontowano oraz wyposażono w renesansowe i barokowe ławy, stalle, ambonę, chrzcielnicę i ołtarz. Na terenie przykościelnym znajdował się cmentarz, który morze zaczęło odsłaniać w II połowie XVIII wieku.
Po raz pierwszy próbowano zatrzymać zjawisko erozji w roku 1750, kiedy to odległość do klifu wynosiła 58 m. Użyto w tym celu mat z faszyny i pali ochronnych. Mimo że w roku 1868 odległość do klifu wynosiła 1 m, w kościele nadal odbywały się nabożeństwa. Po zamknięciu kościoła jego wyposażenie przewieziono do katedry w Kamieniu Pomorskim. Część zabytkowego tryptyku trafiła natomiast do kościoła w Rewalu, pozostałe obiekty – do muzeum w Szczecinie i Berlinie.
W kościele znajdowały się: gotycki tryptyk – zdjęty w roku 1758. Obecnie jego część znajduje się w kościele parafialnym w Rewalu; barokowy ołtarz z 1673 – początkowo przeniesiony do Kościoła Najświętszej Marii Panny w Kamieniu Pomorskim, a od roku 2003 w odbudowanym kościele neogotyckim w Trzęsaczu; renesansowe stalle z 1583 – również znajdują się w kamieńskiej katedrze; kazalnica z 1646; dzwon z 1679 o wadze 419 kg z napisem: „Spiesz wszystko do Świętego Domu Bożego, jak tylko usłyszycie mnie z wieży” – przeniesiony do nowego kościoła w Trzęsaczu i dzwon z roku 1707 – zaginiony po II wojnie światowej.
Ten murowany kościół wzniesiono na najwyższym w okolicy wzgórzu w odległości ok. 1.800 m od morskiego brzegu. Przez stulecia Bałtyk przybliżał się do świątyni. W roku 1750 urwisko oddalone było o 50 m, a w 1850 już tylko 5 m. Obecnie odległość ta zmniejszyła się o kolejne metry. Jest bardzo mało prawdopodobne, aby coś z pierwszego kościoła zachowało się do dzisiaj. Przyjmuje się, że kościół był z biegiem stuleci powiększany. Wskazują na to różnych kształtów i wielkości cegły, jak również różne style budowlane. Prezbiterium było gotyckie, pozostała przestrzeń romańska.
Aby zabezpieczyć dalsze zsuwanie się ruin kościoła do morza ułożono u podstawy klifu opaskę, która miała przeciwdziałać niszczeniu klifu. Rok później, w 2002, wykonano nowy fundament pod ruiny kościoła. Podstawę klifu natomiast i zbocze zabezpieczono 80-metrową opaską brzegową w postaci koszy siatkowych wypełnionych materiałem kamiennym, na których znalazły się materace z siatki wypełnione materiałem umożliwiającym zazielenienie tego obszaru. Dzisiaj w miejscu, w którym stał kościół, zachowała się jedynie część południowej ściany o długości 12 m i wysokości 6 m. Ruiny kościoła w Trzęsaczu to jedyna tego typu atrakcja w Europie.
W pobliżu ruin kościoła znajduje się zespół pałacowo-parkowy z XVIII wieku (obecnie w prywatnych rękach). Pałac otoczony jest starym parkiem, w którym rosną unikatowe drzewa, przede wszystkim stare graby. To największe skupisko starych grabów w Polsce. Przy ul. Pałacowej rosną cztery lipy drobnolistne uznane za pomniki przyrody w 2003 roku. Drzewa osiągają wysokość 19 m.
Przez Trzęsacz przebiega linia Gryfickiej Kolei Wąskotorowej: Gryfice – Pogorzelica zbudowana w roku 1896 łącząca wówczas Gryfice z Niechorzem. Przez Trzęsacz przebiegają też dwa szlaki turystyczne: szlak Pobrzeża Rewalskiego i szlak nadmorski im. Czesława Piskorskiego i jest tam startowisko paralotniowe idealne do lotów żaglowych.
Tekst i zdjęcia:
Leszek Wątróbski
