Polska mało znana
Pułtusk, liczący dziś około 20 tys. mieszkańców, położony jest w północnej części Mazowsza, na skraju Puszczy Białej, w odległości ok. 60 km od Warszawy, na szlaku prowadzącym do Jezior Mazurskich. Dwa kilometry przed Pułtuskiem rzeka Narew rozwidla się, otaczając rynek z zamkiem i przyległymi do nich kamieniczkami. Właśnie z racji takiego położenia miasto nazywane jest często Wenecją Mazowsza.
Pułtusk jest jednym z najstarszych miast Mazowsza. Prawa miejskie uzyskał jeszcze w roku 1257. Najstarsze zaś ślady osadnictwa pochodzą z XII wieku. W okresie od XII do XVIII wieku miasto pozostawało pod jurysdykcją biskupów płockich.
Pułtusk – pisał Tadeusz Żebrowski – był niewątpliwie świadkiem tworzenia zrębów państwowości polskiej na Mazowszu. Około XI wieku losy ośrodka miejskiego zespoliły się z biskupstwem płockim. Pułtusk był znaczącym ośrodkiem oświaty przez stulecia świetności I Rzeczpospolitej. Następnie w okresie wielkiej próby historii: utraty niepodległości, walki o jej odzyskanie, narodziny II Rzeczpospolitej, II wojny światowej i okupacji oraz powojennych lat PRL-u. Miasto w ciągu wielu stuleci nie wyróżniało się ani handlem i rzemiosłem, ani dynamicznym rozwojem. Zasłynęło natomiast w kraju i poza granicami państwa szkołami oraz całym środowiskiem licznych, wybitnych nauczycieli i wychowanków, takich jak: Piotr Skarga, Jakub Wujek, Andrzej Bobola czy Benedykt Herbert. Pułtusk odgrywał też ważną role strategiczną na ważnych szlakach wiodących ze stolicy na wschód. Stąd wychodziły m.in. armie cesarza Francji Napoleona na Moskwę. Wydarzenie to upamiętnia napis na Łuku Triumfalnym w Paryżu.
W XX wieku miasto kojarzy się z bohaterskimi zmaganiami Polaków w wojnie w 1920 roku – z najazdem bolszewików. Świadectwem tego wydarzenia jest miejscowy cmentarz żołnierski, miejsce wiecznego spoczynku obrońców ojczyzny.
W obliczu nieuchronnej wojny z III Rzeszą pierwszego września 1939 roku ludność i władze miasta starały się odeprzeć atak Niemców. 5 września 1939 roku oddziały niemieckie podeszły pod Pułtusk. 7 września do miasta wkroczyły oddziały Wehrmachtu. Powiat został podzielony pomiędzy III Rzeszą i Generalną Gubernię. Władze hitlerowskie zmieniły nazwy miejscowości i ulic. Pułtusk otrzymał nazwę Ostenburg (wschodni Gród).
Po latach II wojny światowej Ziemia Pułtuska poniosła ogromne zniszczenia w sferze materialnej. W ruiny i zgliszcza zamieniono ponad 8 tys. domów, 40 szkół, 22 zakłady produkcyjne i 13 kościołów. W Pułtusku poważnych uszkodzeń doznały kościoły św. Piotra i Pawła, św. Krzyża, ewangelicki oraz bożnica i dzwonnica przy kolegiacie. Całkowicie zniszczono kościół św. Marii Magdaleny. Zniszczeniu uległo około 80% miasta. Na tzw. pułtuskiej wyspie pozostało zaledwie 10 budynków mieszkalnych nadających się do remontu i ponownego wykorzystania.
Dziś wśród licznych zabytków miasta najbardziej wyróżnia się zamek biskupi, wzniesiony na południowym krańcu rynku miasta. Zamek położony jest w pięknym parku nad Narwią. Tę średniowieczną budowlę wzniesiono w XIV wieku na miejscu wcześniejszego, drewnianego podobnego obiektu, spalonego przez Litwinów.
W połowie XVI wieku podczas „potopu” zamek został zrujnowany przez Szwedów. Po upadku powstania styczniowego nastąpiła konfiskata dóbr kościelnych i zamek odebrano biskupom płockim. Od tamtej pory miał wielu właścicieli i pełnił rozmaite funkcje. W roku 1974 zamek został przekazany Towarzystwu Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”, a od roku 1989 jest siedzibą Domu Polonii.
O bogatej historii Pułtuska świadczą też inne cenne zabytki. Miasto jest np. dumne z najdłuższego, brukowanego rynku w Europie, liczącego 400 metrów długości. Na środku rynku znajduje się ratusz – obecna siedziba władz miasta. Całość otaczają kamieniczki z XVIII i XIX wieku. Na jednej z nich, przy Rynku nr 27, wisi tablica informująca, iż w latach 1854-1864 mieszkał w niej pisarz Wiktor Gomulicki. Następna kamienica (Rynek 29) to kolejne przypomnienie słynnego lokatora – cesarza Napoleona, który w roku 1806 mieszkał w niej przez kilka dni. Na krańcach rynku znajduje się pułtuska kolegiata.
Jest to najciekawszy zabytek Pułtuska, którą do godności Bazyliki Mniejszej wyniósł w roku 1975 Ojciec Święty Paweł VI. Kolegiata pochodzi z roku 1449 i od ponad pięciu stuleci jest drugą w hierarchii, po katedrze płockiej, świątynią w tamtejszej diecezji. Jej fundatorem był bp Paweł Giżycki. W Bazylice znajduje się czternaście barokowych ołtarzy bocznych. Godnym podziwu jest także ołtarz główny pw. Zwiastowania NMP. W nawie głównej i prezbiterium znajdują się epitafia sławnych przedstawicieli rodu Załuskich, ufundowane przez bp. Ludwika Załuskiego. Oryginalną cechą tych epitafiów są rzeźbione wizerunki zmarłych. Ciekawym elementem wystroju Bazyliki jest ambona z roku około 1720 w kształcie łodzi. Na jej koszu znajdują się symbole czterech ewangelistów: lwa – św. Marka, wołu – św. Łukasza, orła – św. Jana, zaś aniołek – symbol św. Mateusza. Obecne wyposażenie kolegiaty pochodzi z fundacji bp. Ludwika Bartłomieja Załuskiego z lat 20. XVIII w.
Rangę kolegiaty podniosło odkrycie w roku 1994 renesansowych polichromii na jej sklepieniu. Hasło „sklepienie pułtuskie” znalazło się w encyklopediach i podręcznikach historii sztuki. Przy kolegiacie znajduje się klasycystyczna dzwonnica wzniesiona w roku 1507 i odbudowana w latach 1786 – 1787.
Kolejny zabytek Pułtuska to szesnastowieczna kaplica pw. świętej Marii Magdaleny znajdująca się na podgrodziu, w widłach odnóg Narwi. Świątynia ta pełniła rolę kościoła parafialnego dla miasta i okolicy, aż do chwili zbudowania kolegiaty. Jej fundatorem był bp Andrzej Krzycki, a konsekrował ją bp Paweł Gamrat. Kaplica remontowana była wielokrotnie: pierwszy raz w roku 1626, potem w latach 1737 – 1739 i wreszcie w latach 1946 – 1951.
Ciekawy jest wreszcie późnogotycki kościół pw. św. Krzyża pochodzący z XVI wieku, z elementami barokowo-klasycystycznymi. Ufundowany został przez bp. Andrzeja Krzyckiego i bp. Mikołaja Brolińskiego w latach 1531–1539. W roku 1839 kościół przeszedł gruntowny remont. Został znacznie uszkodzony podczas działań wojennych w roku 1944, a następnie odbudowany w początku lat pięćdziesiątych. W roku 1977 utworzono w nim parafię św. Stanisława Kostki.
W dawnym kościele pw. Najświętszej Panny Marii, później poewangelickim, będącym najstarszym budynkiem sakralnym w Pułtusku, znajduje się obecnie, od roku 1986, Archiwum Państwowe. W połowie XIX wieku kościół został zakupiony przez gminę ewangelicką i użytkowany do końca wojny w roku 1944. Obecne Archiwum gromadzi materiały archiwalne z powiatów: ostrołęckiego, przasnyskiego, makowskiego, ostrowsko-mazowieckiego, wyszkowskiego, pułtuskiego i gminy Nasielsk. Archiwum prowadzi też badania naukowe i uczestniczy w życiu naukowym i kulturalnym regionu.
W Pułtusku są też inne budowle sakralne: kościół pw. św. Józefa, poreformacki, wczesnobarokowy, ufundowany przez Wojciecha Wesela i ks. Szymona Gawłowskiego w roku 1648 czy wreszcie kościół pw. św. Piotra i Pawła, pojezuicki, wzniesiony w roku 1570.
W Pułtusku znajduje się Muzeum Regionalne. Jego siedzibą jest gotycko-renesansowa wieża dawnego ratusza. Największym i najcenniejszym zbiorem zgromadzonym w tej placówce są zabytki archeologiczne pozyskane w trakcie prac wykopaliskowych w grodzie na Wzgórzu Zamkowym. Kolekcja liczy ok. 6 tys. obiektów datowanych na lata 1232-1368. Z wczesnego okresu działalności muzeum pochodzą zabytki rzemiosła artystycznego: tkaniny, pasy szlacheckie, wyroby konwisarskie. Ozdobą zbiorów muzealnych są dwa rękopisy na pergaminie: statut cechu szewców z roku 1540 i potwierdzenie tegoż dokumentu z roku 1644.
Muzeum posiada także interesujący zespół kartograficzny z Mazowsza oraz plany i mapy Pułtuska z epoki napoleońskiej. Ważną dziedziną gromadzonych zbiorów związanych z historią miasta jest ikonografia. Pozyskano 17 dawnych widoków Pułtuska w różnych technikach artystycznych z okresu ok. II połowy XVII do początku XX wieku.
W dziale etnograficznym znajdują się eksponaty związane z kulturą ludową Puszczy Białej: stroje ludowe, tkaniny, wyroby garncarskie, wyroby sztuki. W Muzeum eksponowane są trzy wystawy stałe: „Ikonografia Pułtuska XVII-XX w.”, „Meteoryt Pułtusk”, „Pułtusk w świetle odkryć archeologicznych”.
Tekst i zdjęcia:
Leszek Wątróbski
