Miasto i zamek Janowiec położone są w zachodniej części województwa lubelskiego nad rzeką Wisłą w jej środkowym, przełomowym odcinku. Walory krajobrazowe a także sąsiedztwo położonego na przeciwległym brzegu Wisły Kazimierza czynią to miejsce atrakcyjnym turystycznie.
Zamek bastejowy w Janowcu nad Wisłą wzniesiony został w latach 1508-1526 staraniem Mikołaja Firleja hetmana wielkiego koronnego i przez ponad 150 lat pozostawał we władaniu Firlejów – jednego z najpotężniejszych i wpływowych rodów ówczesnej Polski.
Pierwotnie zamek nie był przeznaczony na rezydencję właściciela. Ta znajdowała się w Dąbrowicy koło Lublina. Założony został na planie nieregularnego wieloboku, dostosowanego do konfiguracji terenu, na wysokiej skarpie pradoliny Wisły, u podnóża miasta Janowiec.
Zamek obejmował od początku obecne wymiary 121 na 71 m. Składał się z poprzedzonego suchą fosą budynku bramnego z basteją i dwóch wież mieszkalno-obronnych (południowej i północnej). Elementy te, połączone murami kurtynowymi z systemem strzelnic tworzyły fortecę, mogącą pomieścić w razie zagrożenia ludność tej części dóbr firlejowskich wraz z dobytkiem.
Badacze obiektu podkreślają nowoczesność systemu obronnego zamku, z pełnym przystosowaniem do broni palnej, nawiązującego do równolegle powstających fortyfikacji południowoeuropejskich. Niewątpliwie, bastejowa fortyfikacja Janowca była w Polsce początku XVI wieku dziełem prekursorskim i musiała mieć wpływ na powstające później liczne zamki na pograniczu południowo-wschodnim np. Kamieniec, Jazłowiec, Trembowla, Brzeżany, Żółkiew i inne obecnie na obszarze Ukrainy.
Z końcem XVI wieku forteca zaczęła tracić znaczenie militarne, na rzecz funkcji rezydencjonalnych. Kolejny właściciel, Andrzej Firlej w latach 1577-1587 dobudował renesansowe skrzydło pałacowe z krużgankami kolumnowymi. Prace te prowadził Santi Gucci Fiorentino, z pochodzenia Włoch, najwybitniejszy z architektów i rzeźbiarzy działających w Polsce w drugiej połowie XVI wieku.
Zamek wielokrotnie zmieniał właścicieli, których nie stać było na utrzymanie kosztownej, wielkiej rezydencji. Znacznie zniszczony w okresie wojny Napoleona z Austrią, popadał w ruinę stając się zarówno dla właścicieli jak i okolicznej ludności źródłem pozyskiwania materiałów budowlanych.
W roku 1931 ruinę wraz z przylegającym 16-hektarowym parkiem kupił Leon Kozłowski. Pomimo wielu wysiłków i podejmowanych prac remontowych, nie był on w stanie zapobiec szybko postępującemu procesowi rozpadania się ruiny, do czego przyczyniły się znaczne uszkodzenia spowodowane ostrzałem artyleryjskim podczas II wojny światowej, czynniki atmosferyczne i porastająca ruiny roślinność.
Resztki maleńkiego majątku Janowiec były zbyt małe, by władze przejęły je w ramach reformy rolnej 1945 roku, dlatego Leon Kozłowski znany był jako jedyny prywatny właściciel zamku w komunistycznej Polsce. W roku 1975 zamek wraz z parkiem został zakupiony przez Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym z zamiarem zabezpieczenia konserwatorskiego ruin i utworzenia tam swojego oddziału. Rok później rozpoczęto metodyczne badania archeologiczne i architektoniczno-historyczne, które doprowadziły do odczytania wszystkich faz budowy i rozbudowy zamku. Podjęte wówczas działania konserwatorskie miały na celu zachowanie trwałej ruiny, będącej znaczącym elementem krajobrazu kulturowego.
W roku 1993 powstał nowy plan realizacyjny, który wcześniej przeprowadzone działania konserwatorskie i budowlane próbował scalić z wizją zamku – muzeum oraz niewielkiego hotelu i restauracji. W chwili obecnej, przy znacznym ograniczeniu środków finansowych, priorytetem staje się stabilizacja istniejącego stanu technicznego zamku, utrzymanie go i bieżąca konserwacja. Tworzona nowa koncepcja, oparta na nowoczesnym planowaniu i zarządzaniu, wymaga waloryzacji odkryć archeologicznych i architektonicznych i opracowania studium możliwości, łączącego priorytety konserwatorskie i nowe sposoby finansowania przedsięwzięcia.
W odbudowanych wnętrzach zamku prezentowana jest wystawa dotyczącą historii zamku. W okresie sezonu turystycznego organizowane są tam również wystawy czasowe. W tym roku czynna była ciekawa ekspozycja pt. fajans holenderski – motywy zdobnicze. Będąc w Janowcu nie sposób ominąć także miasta i tamtejszej świątyni pw. św. Małgorzaty z XIV wieku. Ten niewielki, jednonawowy kościółek, został następnie rozbudowany w połowie XVI wieku z fundacji Piotra Firleja, właściciela Janowca. Po przekazaniu nowo zbudowanej, jeszcze niewykończone, części kościoła – protestantom, przez kalwina Andrzeja Firleja, kasztelana lubelskiego, stary kościół pozostał świątynią katolicką. Przez kilkadziesiąt następnych lat, niemal do końca XVI wieku w janowieckim kościele odbywały się obok siebie nabożeństwa dwóch wyznań: w starej części katolickie, w nowej zaś protestanckie.
Najcenniejszym zabytkiem wnętrza janowieckiego kościoła jest piętrowy nagrobek Andrzeja Firleja i jego żony, Barbary ze Szreńskich, dzieło wybitnego florenckiego rzeźbiarza Santi Gucciego, nadwornego artysty królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego.
Tekst i zdjęcia:
Leszek Wątróbski
