Współczesny Czersk to niewielka miejscowość, położona 30 km na zachód od centrum Warszawy, nad Jeziorem Czerskim, w pobliżu Góry Kalwarii. Znana dziś głównie z ruin średniowiecznego zamku książąt mazowieckich, dawniej zaś jedno z ważniejszych miast regionu i stolica księstwa.
O najdawniejszej przeszłości historycznej Czerska świadczą odkrycia archeologiczne na wzgórzu zamkowym oraz na terenie dzisiejszej osady. Odkryte tam ślady cmentarzyska potwierdzają, że już przed ok. 2 tys. lat mieszkali tam ludzie. Archeolodzy potwierdzają też istnienie w Czersku osadnictwa w końcu VI-VII i na przełomie IX-X wieku.
Pierwsza wzmianka o osadzie pojawiła się w roku 1142, następnie jako: Cirnsk (1236-1237), Cyrnsko (1242), Czyersko (1456), a w średniowieczu Czyrńsk czy Czyrńsko. Jest bardzo prawdopodobne, że nazwa grodu pochodziła od nazwy rzeki – Czarna, która wpadała tam do Wisły.
Początki osadnictwa na wzgórzu, w miejscu obecnych ruin zamku, datują się na epokę kamienną. Okolica była atrakcyjnym miejscem do założenia osady ze względu na swoje położenie nad skarpą oraz dogodną przeprawą przez rzekę.
Pierwszy znany nam dziś gród powstał tam w XI wieku na miejscu istniejącej wcześniej osady z VII-VIII wieku. W XII wieku Czersk stał się siedzibą kasztelana. Następnie, w roku 1252, siedzibą archidiakonatu, podległego biskupstwu poznańskiemu i wreszcie stolicą Księstwa Mazowieckiego. Prawa miejskie uzyskał w roku 1350.
Później, na przełomie XIV i XV wieku, książę Janusz I Mazowiecki zbudował w Czersku zamek z trzema wieżami. Od końca XV wieku miasto zaczęło powoli tracić znaczenie na rzecz Warszawy, dokąd w 1413 roku przeniesiona została siedziba księstwa i, kilka lat później, kapituła kolegiaty mazowieckiej.
Ponowny okres rozkwitu przeżył Czersk za rządów królowej Bony, żony Zygmunta Starego. Otrzymała ona Czersk jako odprawę wdowią po śmierci męża. Z jej inicjatywy powstały tam m.in. browary, w których wytwarzano sławne piwo czerskie. Za jej rządów rozwinął się również w Czersku handel, uprawa winorośli i ogrodnictwo.
W czasie potopu szwedzkiego Czersk doznał znaczącego uszczerbku. Wojska szwedzkie, po klęsce pod Warką, opanowały miasto i twierdzę, które doszczętnie zniszczyły. Od tego czasu zaczął się systematyczny regres miasta.
Nieudaną próbę odbudowania zamku podjął, w latach 1762-1766, marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński. Kiedy jednak miasto znalazło się w zaborze pruskim, wtedy zaborcy zburzyli mury twierdzy, co pozbawiło ją zupełnie znaczenia militarnego. Zamek wzniesiony przez księcia Janusza I Mazowieckiego w Czersku wzniesiono na miejscu dawnej drewnianej budowli z XII wieku. Wysokie i grube mury zamkowe przedzielone zostały 3 basztami. Dwie z nich: południowa i zachodnia miały tę samą wysokość co mur. Trzecia zaś, tzw. wieża bramna, była o 6 metrów wyższa. Dom księcia mieścił się w północnej części twierdzy, a na dziedzińcu stała stara świątynia wzniesiona ponad 200 lat wcześniej. W późniejszych latach zbudowano tam również drewniane budynki mieszkalne i gospodarcze.
Ciekawy jest również w Czersku kościół parafialny, wzniesiony z cegły pochodzącej z rozbiórki zamku książęcego, w latach 1805-1806, pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. W końcu XIX wieku do czerskiej świątyni dobudowano zakrystię, skarbiec oraz wieżę.
We wnętrzu kościoła znajduje się dziś drewniany ołtarz, wybudowany w roku 1901, z obrazami: Przemienienia Pańskiego oraz MB Częstochowskiej. Obok kościoła usytuowana jest plebania, w której znajdują się akta metrykalne od roku 1680. W pobliżu kościoła położony jest cmentarz z XIX-wieczną murowaną kapliczką.
Zaniedbany przez ostatnie lata Czersk poddawany jest obecnie gruntownej renowacji i przebudowie. Prace nad planem odbudowy miasta były od samego początku poddawane społecznej ocenie. Mieszkańcy Czerska brali czynny udział w zgłaszaniu propozycji, które mogłyby przysłużyć się podniesieniu standardu życia i zaspakajaniu potrzeb społecznych i kulturalnych oraz podniesieniu atrakcyjności turystycznej miasta.
System wdrażania planu przebudowy Czerska finansowany będzie ze środków Unii Europejskiej, budżetu państwa oraz własnych zasobów finansowych gminy. Czersk ma się stać docelowo centrum życia lokalnej społeczności. Zakończenie odbudowy miasta planowane jest na koniec 2013 roku.
Leszek Wątróbski