Odc. 7 – Zwiedzamy zespół architektoniczny klasztoru i kościoła na Świętym Krzyżu
Cel podróży Łysa Góra, a właściwie klasztor na Łysej Górze. Słoneczko i jesienny miły dzień nastraja do serdeczności. Jeszcze 30 km od Kielc i będziemy na miejscu. Lekko zamglony horyzont, na tle którego rysuje się łagodna falista linia wzgórz. To masyw Gór Świętokrzyskich położony w południowo-wschodniej Polsce i centralnej części Wyżyny Kieleckiej. Jedne z najstarszych gór w Europie wznoszące się na 612 m n. p. m. To najwyższe wzniesienie na linii od Atlantyku do Uralu. Szybko ubywa drogi, odbijamy w lewo – Wola Jachowa, potem Huta Nowa i coraz bliższy Święty Krzyż. Zbliżamy się do wzgórz porosłych lasami jodłowo-bukowymi rozsławionymi przez Stefana Żeromskiego w poemacie „Puszcza Jodłowa” i w innych utworach literackich.
Piewca tej ziemi wychowany w Ciekotach i edukowany w Kielcach z pietyzmem opisywał piękno tej przyrody. To z tych terenów Austriacy wywozili specjalnie wybudowaną kolejką wąskotorową bukowinę, aż do Styrii, aby tam produkować meble giętkie lub używać tego drewna jako opał przy produkcji oleju. Przy asfaltowej drodze do klasztoru podziwiać można potężne jodły polskie. Władza Ludowa zadbała, aby Park Narodowy ustanowiony w 1950 roku podchodził pod same mury obiektów należących do klasztoru. Do dziś tereny i niektóre z tych obiektów nie zostały zwrócone opactwu np. w lewym skrzydle mieści się Muzeum Przyrody Świętokrzyskiego Parku Narodowego.
Z podziwem i ciekawością patrzymy na wielowiekowe mury zabudowań klasztoru i kościoła. Zabudowania klasztorne wzniesiono na grzbiecie nieco niższej kulminacji Łyśca, wg. planu typowego dla klasztorów średniowiecznych. Zabudowania mieszkalne wraz z kościołem tworzą zamknięty czworobok. Taki układ zabudowań nosi nazwę w języku łacińskim „claustrum”, a w polskim klasztor – czyli zamknięty. W spokojniejszych czasach na przełomie XIV i XV wieku liczba zakonników i pielgrzymów wzrastała, zachodziła więc potrzeba rozbudowy części mieszkalnej. Nowe dobudowane skrzydła w XVII wieku utworzyły podkowę otwartą ku południowi jako zewnętrzny dziedziniec – na lewo od wejścia przez furtę klasztorną.
Nim wejdziemy do klasztoru zapoznamy się z okazałą budowlą murowaną: to
KOŚCIÓŁ
Przed nami zabudowania, wśród których kościół pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej wyróżnia się wielkością i znaczeniem. Znaczeniem, bo zbudowany został na miejscu pogańskiej świątyni. Lecz nie jest to ten sam gmach kościoła. Napady, pożary i inne zniszczenia spowodowały, że w ciągu tysiąca lat był odbudowywany i przebudowywany w różnych stylach architektonicznych. Obecna świątynia zbudowana w latach 1781- 1789 wg planów Józefa Karsznickiego zachowała styl barokowo-klasycystyczny.
FURTA KLASZTORNA
W starej części klasztoru tuż przy kościele, znajduje się główne wejście ujęte w portal barokowy, czyli drzwi wejściowe, przez które wchodzi się do dawnej furty klasztornej. W furcie klasztornej uprzednio czuwał zakonnik. Jest to przejście do krużganków.
KRUŻGANEK PRZY KOŚCIELE
W XV wieku dobudowany został krużganek w stylu gotyckim. Fundatorami tej inwestycji był Kazimierz Jagielończyk oraz kardynał Zbigniew Oleśnicki. Jest to rodzaj korytarza o szerokości ok. czterech metrów, którego ramiona tworzą czworobok. Z krużganku są wejścia do kościoła i innych zabudowań klasztornych. Ich wewnętrzne okna wychodzą na dziedziniec zwany wirydarzem. W 1939 roku lotnictwo niemieckie zbombardowało klasztor uszkadzając krużganek. W wyniku detonacji osypujący się tynk odsłonił gotyckie obramowania okien. Po wojnie zostały one odrestaurowane i oszklone witrażami ze szkła antycznego. Na zewnętrznej ścianie kościoła umieszczono w 1806 roku tablicę marmurową, która podaje benedyktyńską wersję historii świątyni na Świętym Krzyżu od Mieszka i Dąbrówki w R.P. 966 do kolejnej odbudowy i poświęcenia w 1806 roku. W trakcie prac renowacyjnych natrafiono i odsłonięto fragment ściany gotyckiej z XV wieku, na której opiera się sklepienie krużganków i położonej głębiej romańskiej z XII wieku.
W szerszym przęśle na końcu ściany romańskiej umieszczono w 1766 roku ołtarz z czarnego marmuru, poświęcony szczątkom wszystkich dotychczas zmarłym benedyktynom. Łaciński napis informuje o dziejach i okoliczności śmierci zakonników od 1006 roku, z prośbą o modlitwę i poszanowanie za ich włożoną pracę i poświęcenie życia. Tuż przy wejściu do kościoła znajduje się epitafium poświęcone pamięci Ojców Oblatów zmarłych w czasie wojny. Wschodnie ramię krużganku biegnie wzdłuż kaplicy Oleśnickich. Drzwi do kaplicy Oleśnickich ujęte są w portale z piaskowca oraz kute kraty. Drewniane płaszczyzny pokryte są obrazami dotyczącymi Krzyża Św. i Męki Pana Jezusa. Z krużganka można wejść do pomieszczeń dawnej apteki i szpitala. W narożniku północno-zachodnim w trzech salach mieści się wystawa historyczno-misyjna.
WNĘTRZE KOŚCIOŁA
Z pietyzmem odrestaurowane wnętrze kościoła urzeka pięknem i prostotą. Dominuje tu kolor bieli i kości słoniowej. Majestatu dodają ocalałe duże płótna obrazujące sceny z życia zakonu i kościoła. Autorem tych obrazów jest wybitny malarz religijny i historyczny profesor Uniwersytetu Wileńskiego Franciszek Smuglewicz. Z pomieszczenia kościoła jest zejście do krypty, w której spoczywają szczątki benedyktynów oraz niedawno przeniesione szczątki doczesne księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Dokładne nowoczesne badania naukowe wykazały autentyczność zwłok Jeremiego Wiśniowieckiego. Do tej krypty jest również wejście z zewnątrz kościoła.
PREZBITERIUM
Prezbiterium, zwane też chórem zakonnym, dwuprzęsłowe, wydzielone z nawy. Ołtarz główny klasycystyczny, murowany. Na tle zdwojonych pilastrów potężne kolumny porządku korynckiego dźwigające belkowanie z napisem „Uwielbiajmy Trójcę Świętą”. W tle, pomiędzy kolumnami umieszczony wielkich rozmiarów obraz autorstwa Franciszka Smuglewicza przedstawiający Trójcę Świętą. Po obu stronach prezbiterium umieszczono stalle. Cały wystrój kościoła ufundował opat świętokrzyski Józef Niegolewski.
ZAKRYSTIA
Zakrystia służy do przechowywania paramentów i ksiąg liturgicznych. Przechowywano też tu początkowo Relikwie Krzyża Świętego umieszczone w specjalnym ołtarzu. W 1704 roku generał szwedzki Rehnschiold poszukując skarbów, tak zrujnował kaplicę, że nie mogła już spełniać swojego zadania. W 1723 roku biskup krakowski Szaniawski przeniósł uroczyście Relikwie Krzyża Świętego do kaplicy Oleśnickich na stałe. Sklepienia zakrystii pokryte są polichromiami przedstawiającymi życie św. Benedykta, symbolikę uosabiającą męstwo, sprawiedliwość i roztropność oraz szereg napisów w języku łacińskim. Zakrystia wyposażona jest w inkrustowane meble. Przy jednej ze ścian znajduje się marmurowy lawaterz z XVII wieku służący do obmywania rąk. W trakcie odnawiania zakrystii zbadano tynki, pod którymi znajdowały się cenne malowidła z XVII wieku i wątki gotyckiej architektury.
KAPLICA RELIKWII DRZEWA KRZYŻA ŚWIĘTEGO
Kaplica Oleśnickich wybudowana jest na zrębie gotyckiego kapitularza przez Mikołaja Oleśnickiego, wojewodę lubelskiego. Nakryta jest kopułą z przeszkloną latarnią. Początkowo pomieszczenie to służyło jako rodzinne mauzoleum Oleśnickich. Zmieniła swoje przeznaczenie z chwilą przeniesienia do niej Relikwii Drzewa Krzyża Świętego. Kaplica zyskała chór organowy z XVIII w remontowany i czynny do dnia dzisiejszego. XVII-wieczne freski zdobią kaplicę scenami z życia Jezusa Chrystusa i apostołów. Poniżej czaszy kopuły artysta Maciej Rejchan namalował w 1782 r. sceny biblijne dotyczące Salomona, proroków i cytaty nawiązujące do drzewa Krzyża Świętego. Malowidła na ścianach dotyczą przekazania Relikwii przez Emeryka syna króla Węgier oraz postacie i działalność czterech ewangelistów.
Centralne miejsce kaplicy zajmuje ołtarz główny wczesnobarokowy z przeszklonym tabernakulum, ufundowane w 75. rocznicę objęcia pieczy nad sanktuarium przez Ojców Oblatów. Przeszklenie umożliwia oglądanie Relikwii Drzewa Krzyża Świętego umieszczonych w monstrancji wysadzanej 2000 pereł symbolizujących wylane łzy pod krzyżem przez Maryję matkę Jezusa. Fundatorami monstrancji z krzyżem o dwóch ramionach zwanym ”Karawaką” są Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej i liczni ofiarodawcy. Z obu stron ołtarza ustawione są dwa relikwiarze. Główne pole nad ołtarzem wypełnia postać Zbawiciela Świata Jezusa Chrystusa. W dalszych polach artysta umieścił Najświętszą Maryję Pannę, św. Jana Chrzciciela i dwunastu apostołów. U stóp każdego Apostoła umieszczone jest narzędzie jego męczeństwa. Na ścianie południowej wybudowany został piętrowy pomnik nagrobny rodziny Oleśnickich fundatorów kaplicy – wielmożów zasłużonych dla kościoła i kraju. Kaplica urzeka doborem kolorów i form artystycznych oddających majestat jej przeznaczenia na miejsce eksponowania Najświętszych Relikwii.
To na ile uda się przywrócić świetność Skarbu jakim niewątpliwie jest 1000-letni klasztor, a w nim zdeponowane Relikwie Najcenniejsze, bo przesiąknięte krwią Zbawiciela, zależy od nas samych. Ocalały szczątki prastarych budowli, polichromii i fresków, ale jeszcze i w nich kryją się skarby do odkrycia, godne zabezpieczenia i pokazania światu. Misjonarzom, którzy mieli odwagę przejąć zrujnowane i zdewastowane szczątki świątyni należy okazać szacunek i wsparcie, Od nas zależy jaki rodzaj wsparcia wybierzemy.
INFORMACJA
Poszerzoną wiedzę o dziejach klasztoru i znajdujących się tam Relikwiach, zawierają: ilustrowany ”Przewodnik”, książka „Klasztor Świętego Krzyża” o. Jana Jastrzębskiego oraz bogato ilustrowany album pt. „Święta Góra drzewem Krzyża naznaczona” autorstwa Krzysztofa Merchla, napisana w języku polskim i angielskim. Ww. pozycje są dostępne w księgarni klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze.
Dbajmy o skarby naszej kultury, które przetrwały wieki. Niech pozostaną dla przyszłych pokoleń. Warto je odwiedzać i wspomagać, a tym samym umacniać swoją dumę narodową.
Opracował:
inż. Edward Cyran
Ciąg dalszy pt. „Agonia klasztoru. Opatrzność czuwa. Nowi gospodarze Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej”.